Pháp luật một số quốc gia về công chức nhà nước Bosnia và Herzegovina cải tổ Luật Công chức: Hướng đến nền hành chính của cơ hội

Tháng 3/2024, Quốc hội Bosnia và Herzegovina đã thông qua một đạo luật được xem là cột mốc quan trọng trong tiến trình cải cách hành chính công: Luật sửa đổi và bổ sung Luật Công chức nhà nước, với mục tiêu nâng cao năng lực, hiệu quả và tính minh bạch trong bộ máy công quyền. Đây không chỉ là một động thái kỹ thuật pháp lý, mà còn là tuyên bố chính trị về khát vọng tái thiết niềm tin của người dân vào nền công vụ, vốn lâu nay bị xem là cồng kềnh và chịu ảnh hưởng nặng nề của chính trị.

Từ “bộ máy chính trị hóa” đến “bộ máy chuyên nghiệp hóa”

Trong nhiều năm, Bosnia và Herzegovina - một quốc gia hậu xung đột với cơ cấu chính trị phức tạp gồm hai thực thể Liên bang Bosnia và Herzegovina và Cộng hòa Srpska - đã phải vật lộn với tình trạng công chức bị bổ nhiệm dựa trên đảng phái hơn là năng lực. Sự phân chia quyền lực theo khu vực, sắc tộc và phe phái khiến hệ thống công vụ thiếu tính thống nhất, còn người dân thì mất niềm tin vào khả năng phục vụ của Nhà nước.

Một phiên họp của Hạ viện Bosnia và Herzegovina. Nguồn: Balkan Insight

Chính vì vậy, việc sửa đổi Luật Công chức năm 2024 được xem như “cuộc đại phẫu” hành chính. Bộ luật mới, được soạn thảo với sự hỗ trợ kỹ thuật của Liên minh châu Âu (EU), tập trung vào ba trụ cột: tuyển dụng dựa trên năng lực, đánh giá hiệu suất minh bạch và tăng cường liêm chính công vụ.

Ông Christian Schmidt, Cao ủy quốc tế giám sát thực thi Hiệp định Dayton, nhận định: “Cải cách công vụ không chỉ là chuyện của tổ chức nhà nước, mà là nền tảng để Bosnia và Herzegovina trở thành một quốc gia hiện đại, hội nhập và đáng tin cậy trong mắt châu Âu”.

Mở cửa cho người giỏi, đóng cửa với đặc quyền

Một trong những điểm nổi bật của luật sửa đổi là quy trình tuyển dụng hoàn toàn mới. Thay vì các quyết định bổ nhiệm mơ hồ hoặc “theo kiểu con ông cháu cha” trước kia, mọi vị trí công chức nay đều phải được đăng tải công khai trên cổng thông tin tuyển dụng quốc gia.

Các ứng viên tham gia phải trải qua kỳ thi đánh giá năng lực bao gồm kiến thức chuyên môn, kỹ năng quản lý, và khả năng xử lý tình huống thực tế. Kết quả được công bố công khai, giảm thiểu tối đa sự can thiệp chính trị.

Luật cũng thành lập Ủy ban Dịch vụ công quốc gia - một cơ quan độc lập chịu trách nhiệm giám sát toàn bộ quy trình tuyển dụng và thăng tiến. Ủy ban có quyền hủy bỏ kết quả thi tuyển nếu phát hiện dấu hiệu gian lận hoặc thiên vị.

Bà Mirna Oruč, chuyên gia cải cách hành chính thuộc tổ chức Minh bạch Quốc tế tại Sarajevo, nhận xét: “Đây là lần đầu tiên Bosnia có một cơ chế tuyển dụng thật sự công bằng. Nó mở ra cơ hội cho thế hệ trẻ - những người muốn phục vụ đất nước bằng năng lực, chứ không phải bằng mối quan hệ”.

Đi xa bằng năng lực

Nếu như trước đây, công chức gần như “an toàn trọn đời” một khi đã được bổ nhiệm, thì luật mới thay đổi hoàn toàn logic ấy. Mỗi cán bộ, công chức nay đều được đánh giá theo kết quả công việc và mục tiêu cụ thể, dựa trên hệ thống chỉ số hiệu suất (KPI).

Đáng chú ý, quá trình đánh giá không còn là “một chiều từ trên xuống” mà bao gồm phản hồi từ đồng nghiệp và người dân - những người trực tiếp thụ hưởng dịch vụ công. Những công chức đạt thành tích cao sẽ được khen thưởng hoặc ưu tiên thăng chức. Ngược lại, những người liên tục không hoàn thành nhiệm vụ có thể bị điều chuyển hoặc buộc thôi việc.

Minh bạch và liêm chính - “lá chắn” chống tham nhũng

Luật sửa đổi cũng tăng cường mạnh mẽ các biện pháp nhằm hạn chế xung đột lợi ích. Tất cả công chức cấp cao đều phải kê khai tài sản định kỳ và được yêu cầu công bố mối quan hệ cá nhân, tài chính có thể ảnh hưởng đến công việc.

Đồng thời, hệ thống “Hồ sơ công vụ điện tử” được ra đời, giúp lưu trữ và quản lý toàn bộ quá trình công tác, đánh giá và đào tạo của từng cá nhân. Mọi quyết định bổ nhiệm, kỷ luật hoặc thăng chức đều được số hóa, hạn chế việc thao túng hoặc làm giả hồ sơ.

Giữa kỳ vọng và thách thức

Dù được ca ngợi là một bước tiến lớn, quá trình thực thi luật vẫn đối mặt với nhiều trở ngại. Cấu trúc hành chính phức tạp với hơn 130 cơ quan công quyền độc lập khiến việc đồng bộ hóa quy trình tuyển dụng và đánh giá gặp khó khăn.

Hơn nữa, tâm lý e ngại thay đổi trong một bộ phận công chức lâu năm có thể làm chậm tiến trình cải cách. Theo khảo sát của Trung tâm Cải cách hành chính Sarajevo, chỉ 62% công chức hiện tin rằng hệ thống mới “sẽ thực sự công bằng”.

Tuy vậy, sự ủng hộ của công chúng lại đang gia tăng. Trên mạng xã hội, nhiều người trẻ gọi đây là “luật mở cửa tương lai” bởi lần đầu tiên, họ có thể thi tuyển công chức chỉ bằng năng lực của chính mình.

Các nhà quan sát cho rằng, nếu được triển khai đúng cách, luật công chức sửa đổi sẽ giúp Bosnia chuyển mình từ một nền hành chính mang tính “chia rẽ” sang một nền hành chính “đoàn kết” và “phụng sự”.

Thực tế, chính phủ Bosnia đang lên kế hoạch cho giai đoạn hai của cải cách với việc xây dựng hệ thống đào tạo liên tục cho công chức, tương tự các trường công vụ tại EU. Song song đó là việc số hóa toàn bộ quy trình hành chính, hướng tới một chính phủ điện tử thực thụ vào năm 2030.

Giáo sư Vedran Džihić, Đại học Vienna, chuyên gia về chính trị Balkan, đánh giá “Bosnia đang thử nghiệm một mô hình mới, nơi năng lực được đặt lên hàng đầu nhưng không tách rời trách nhiệm công dân. Nếu thành công, đây có thể trở thành hình mẫu cho cả khu vực Tây Balkan”.

Đạt Quốc