Quản trị linh hoạt, hướng đến kết quả thực tế

Đây là hai Chương trình có ý nghĩa chính trị, kinh tế - xã hội đặc biệt quan trọng, không chỉ là sự bổ sung cần thiết vào hệ thống chính sách phát triển trung hạn, mà còn là bước định hướng lại cách thức triển khai các Chương trình mục tiêu quốc gia, khắc phục những bất cập kéo dài trong nhiều năm qua.

Trước hết, việc đưa giáo dục và chăm sóc sức khỏe vào hai chương trình mục tiêu quốc gia độc lập khẳng định mạnh mẽ ưu tiên chiến lược của Nhà nước đối với hai lĩnh vực trụ cột của phát triển quốc gia. Giáo dục - đào tạo tiếp tục được đặt ở vị trí quốc sách hàng đầu trong bối cảnh yêu cầu về nguồn nhân lực chất lượng cao ngày càng cấp bách, đặc biệt trước sự chuyển dịch mạnh mẽ của kinh tế số, trí tuệ nhân tạo (AI). Trong khi đó, việc xây dựng Chương trình mục tiêu quốc gia về chăm sóc sức khỏe và dân số cho thấy nhận thức nhất quán của Đảng và Nhà nước về những thách thức mới nổi như già hóa dân số, mô hình bệnh tật thay đổi và nhu cầu củng cố hệ thống y tế cơ sở. Hai Chương trình là nền tảng thiết yếu để bảo đảm công bằng trong tiếp cận dịch vụ cơ bản cho mọi người dân, đồng thời tạo dư địa phát triển bền vững trong dài hạn.

Tuy nhiên, nếu tiếp tục vận hành các Chương trình mới theo mô hình cũ, nguy cơ tái diễn tình trạng chậm trễ, kém hiệu quả là rất rõ ràng. Giai đoạn 2021 - 2025 cho thấy nhiều hạn chế mang tính cấu trúc: quản lý phân tán theo bộ, ngành, cơ chế tài chính phức tạp, hướng dẫn chồng chéo, phân cấp chưa rõ, và đặc biệt là sự lúng túng, thiếu chủ động ở cấp cơ sở. Nguồn lực hạn hẹp càng làm lộ rõ tính manh mún, dàn trải, dẫn tới việc cả nguồn lực và thời gian đều bị tiêu hao mà không tạo ra các kết quả như kỳ vọng.

Thực tiễn triển khai các Chương trình mục tiêu quốc gia vừa qua đặt ra yêu cầu cấp bách phải đổi mới triệt để tư duy quản trị các Chương trình này, như tinh thần được Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn nhấn mạnh tại phiên họp sáng qua: phải phân cấp rõ thẩm quyền, trách nhiệm quản lý và điều hành giữa Trung ương và địa phương, trên không thể “ôm việc”, nhưng cũng không thể “giao rồi buông”, phân cấp rõ, giám sát đến cùng.

Và đặc biệt, phải chuyển đổi sang mô hình quản lý theo mục tiêu - sản phẩm. Phân cấp và phân quyền phải được thực hiện song hành với thiết kế cơ chế giám sát dựa trên kết quả, thay cho việc kiểm soát bằng hồ sơ và thủ tục. Trung ương tập trung vào thiết kế chính sách, xác định mục tiêu và tiêu chuẩn; địa phương lựa chọn cách làm và chịu trách nhiệm về sản phẩm đầu ra. Đây là sự chuyển đổi dứt khoát từ tư duy “xin - cho” sang tư duy “giao quyền - chịu trách nhiệm”.

Cơ chế tài chính hiện đang là một trong những điểm nghẽn lớn nhất và cũng là khâu cần đổi mới mạnh mẽ nhất. Sự tách biệt cứng nhắc giữa vốn đầu tư công và vốn sự nghiệp phải được loại bỏ, thay thế bằng cách tiếp cận quản lý vốn dựa trên mục tiêu đầu ra, cho phép địa phương linh hoạt điều chỉnh trong phạm vi ngân sách được giao. Việc bãi bỏ yêu cầu vốn đối ứng đối với các tỉnh nghèo và xem xét loại bỏ cơ chế lồng ghép vốn đã không hiệu quả cũng là giải pháp phù hợp để khơi thông những ách tắc thực tiễn vừa qua.

Đặc biệt, phân bổ vốn phải mang tính chiến lược, tránh dàn trải; ưu tiên tập trung nguồn lực cho các địa bàn khó khăn và các nhiệm vụ có khả năng tạo chuyển biến rõ rệt. "Nếu các bộ, ngành vẫn can thiệp sâu, phân bổ chi tiết từng dự án tại địa phương thì chúng ta sẽ quay lại đúng vướng mắc của giai đoạn trước", Tổng Thư ký Quốc hội, Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội Lê Quang Mạnh chỉ rõ.

Bản thân hai Chương trình mới phải thể hiện rõ tinh thần đổi mới ngay từ giai đoạn thiết kế. Trong giáo dục, trọng tâm không chỉ nằm ở hạ tầng mà phải hướng vào chuyển đổi mô hình giáo dục theo năng lực, thúc đẩy chuyển đổi số và bảo đảm cơ hội cho vùng khó khăn. Ở lĩnh vực y tế, bài toán cấp thiết là củng cố hệ thống y tế cơ sở (đáy tháp), phát triển y tế dự phòng và mở rộng khả năng tiếp cận dịch vụ cơ bản ngay tại tuyến xã. Đây là những lĩnh vực có tỷ lệ tác động cao và phù hợp với nguyên tắc sử dụng nguồn lực chiến lược.

Nhìn tổng thể, việc Quốc hội xem xét hai Chương trình mục tiêu quốc gia mới không chỉ có ý nghĩa mở rộng phạm vi đầu tư công cho các lĩnh vực trụ cột đối với sự phát triển bền vững của đất nước mà quan trọng hơn, đây là thời điểm định hình lại tư duy quản lý nhà nước đối với các Chương trình mục tiêu quốc gia, chuyển từ cách làm nặng về thủ tục và bình quân sang mô hình quản trị linh hoạt, hướng đến kết quả thực tế và có trọng tâm, trọng điểm.

Khi các giải pháp đổi mới được áp dụng một cách đồng bộ và nhất quán, các Chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2026 - 2035 hoàn toàn có thể trở thành động lực phát triển thực chất, bảo đảm công bằng trong thụ hưởng và mang lại giá trị rõ ràng cho người dân, đúng tinh thần “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”.

Nguyễn Bình