Quy chế trung lập cho Ukraine là gì, liệu có thể mang tới hòa bình?

Nhà hát tại thành phố cảng Mariupol bị đánh sập trong chiến sự vào ngày 16/3/2022. Ảnh: Reuters

Theo tờ Al Jazeera, trong nhiều năm, Ukraine đã mong muốn gia nhập NATO, một động thái sẽ tăng cường đáng kể năng lực quân đội của họ, nhưng cơ hội trở thành thành viên vẫn rất mỏng manh.

Về phần mình Nga đã bác bỏ các cáo buộc của phương Tây rằng họ muốn gây ảnh hưởng đến Ukraine và tuyên bố mong muốn chính của Moskva là Ukraine trở thành một quốc gia trung lập, một quốc gia vùng đệm, không thuộc NATO.

Ngày 24/2, Nga đã triển khai chiến dịch quân sự tại Ukraine sau nhiều tháng căng thẳng và bế tắc khi NATO bác bỏ “tối hậu thư” của Nga, trong đó có yêu cầu Ukraine vĩnh viễn bị cấm gia nhập liên minh quân sự này. Và lúc này chiến sự ác liệt trong gần 4 tuần đã khiến viễn cảnh về một Ukraine trung lập trở nên dễ hình dung hơn.

Kể từ năm 2019, quyết tâm gia nhập NATO đã được ghi trong hiến pháp Ukraine. Nga yêu cầu Ukraine từ bỏ điều này và tuyên bố trung lập. Sau hai tuần diễn ra cuộc chiến, dường như Ukraine đã không còn khăng khăng theo đuổi tư cách thành viên NATO và không loại trừ các cuộc đàm phán về khả năng trung lập của đất nước. Mới đây, ngày 15/3, chính Tổng thống Volodymyr Zelensky tuyên bố đã đến lúc phải thừa nhận rằng Ukraine sẽ không trở thành một thành viên của NATO. Ông Zelensky nhấn mạnh Ukraine cần tìm kiếm các hình thức hợp tác mới với phương Tây và sự đảm bảo an ninh.

Ngày 18/3, người đứng đầu phái đoàn đàm phán Nga, Vladimir Medinsky, cũng cho biết Moskva và Kiev đã đạt được những tiến bộ nhất định trong các cuộc đàm phán đang diễn ra, đi tới gần nhau hơn trong quan điểm về quy chế trung lập tiềm năng của Ukraine.

Ukraine và Nga đã tiến hành 3 vòng đàm phán trực tiếp tại Belarus kể khi xung đột nổ ra và hiện đang trong vòng đàm phán thứ 4 diễn ra trực tuyến. Ảnh: Bộ Ngoại giao Belarus

"Trung lập là liều thuốc cho cuộc khủng hoảng"

Trong luật quốc tế, trung lập có nghĩa là nghĩa vụ của một quốc gia - được thực hiện bằng tuyên bố đơn phương hoặc ép buộc - không can thiệp vào các cuộc xung đột quân sự của các quốc gia thứ ba.

Các quốc gia điển hình về tồn tại trung lập có Thụy Sĩ, Ireland, Thụy Điển, Phần Lan và Áo, trong đó bốn quốc gia đứng sau trở thành trung lập sau khi gia nhập Liên minh châu Âu (EU)

Ông Fotios Moustakis, Phó giáo sư nghiên cứu chiến lược tại Đại học Plymouth (Mỹ), phát biểu với tờ Al Jazeera rằng: “Sự thật của vấn đề là kể từ năm 2008, sau Tuyên bố của Hội nghị thượng đỉnh NATO ở Bucharest, Nga đã nói rõ với phương Tây rằng Ukraine sẽ không được phép thoát khỏi quỹ đạo và ảnh hưởng của Nga”.

“Nga công khai và nhất quán khẳng định rằng Tuyên bố của Hội nghị thượng đỉnh NATO tại Bucharest vào tháng 4/2008, trong đó xác nhận rằng Gruzia và Ukraine sẽ trở thành thành viên NATO, là một sai lầm chiến lược to lớn và đe dọa trực tiếp đến lợi ích chiến lược cốt lõi của Nga.”

Ông Moustakis nhận định, chiến dịch của Nga tại Ukraine liên quan đến “việc đảm bảo những gì được coi là sống còn đối với các lợi ích chiến lược của Nga”. “Nga không có mong muốn hay có khả năng chiếm đóng hoàn toàn đất nước [Ukraine]. Trung lập là liều thuốc chữa bách bệnh để giải quyết cuộc khủng hoảng hiện tại, và Phần Lan là hình mẫu của một con đường hợp lý phía trước”, ông Moustakis nói thêm.

Những vấn đề xung quanh quy chế trung lập của Ukraine

Tuy nhiên, vẫn còn nhiều câu hỏi xung quanh ý nghĩa của quy chế trung lập đối với Ukraine – theo bà Katharine AM Wright, giảng viên cao cấp về chính trị quốc tế tại Đại học Newcastle (Anh).

“Để bất kỳ điều kiện nào mà Tổng thống Zelenskyy đưa ra trở thành hiện thực, chúng sẽ cần phải có sự ủng hộ của người Ukraine... Một Ukraine trung lập sẽ không còn là đối tác của NATO, mặc dù các quốc gia trung lập khác, đặc biệt là Phần Lan và Thụy Điển, vẫn là đối tác của khối quân sự này. Một con đường trở thành thành viên NATO kiểu như vậy, kể cả khi không chắc diễn ra, sẽ là lằn ranh đỏ đối với ông Putin, người giữ quan điểm khác về Ukraine”, bà Wright nhận định.

“Đối với ông Putin, Ukraine là một phần của 'Thế giới Nga' hoặc cộng đồng dựa trên những dấu ấn của ngôn ngữ, văn hóa Nga và 'quá khứ huy hoàng chung' theo cách mà Phần Lan và Thụy Điển không có, và đây là động lực thúc đẩy”, bà Wright nói.

An aerial view shows smoke rising from damaged residential buildings following an explosion in Mariupol on Friday

Trung lập có mang lại hòa bình?

Vấn đề cấp bách nhất hiện nay là liệu quy chế trung lập cho Ukraine có thể mang lại hòa bình hay không.

“Một Ukraine trung lập sẽ cần tìm kiếm các mối quan hệ an ninh bên ngoài NATO… Ukraine có thể sẽ tìm đến các thành viên khác của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc để tìm kiếm hậu thuẫn cho vấn đề này”, chuyên gia Wright bình luận.

Nhìn chung, các chuyên gia dường như đồng ý rằng trung lập là con đường nên đi theo. Graham Gill, giáo sư danh dự tại Đại học Sydney, nhận xét rằng "mặc dù vẫn còn tâm lý thân Nga đáng kể ở một số vùng của Ukraine, chiến dịch của Nga đã làm xói mòn tình cảm của nhiều người Ukraine đối với người Nga". “Ông Putin sẽ nhận ra sự thống nhất không nằm trong quân bài. Ít nhất là trong ngắn hạn, một chính phủ Ukraine có quyền lực rộng rãi trong nước khó có thể thân Nga. Sự trung lập do đó có thể triển vọng hơn”, ông Gill nói.

Khi bắt đầu cuộc khủng hoảng, Tổng thống Putin đã yêu cầu NATO đảm bảo việc Ukraine sẽ không trở thành thành viên của khối và các lực lượng NATO phải rút khỏi biên giới với Nga”.

Giáo sư Gill cho biết: “Những điều này đã bị các nhà lãnh đạo NATO và Mỹ từ chối. Nếu những cuộc thương lượng đó được thực hiện trên thực tế, thì xung đột có thể đã tránh được. Thật đáng tiếc, tôi nghi ngờ NATO hoặc Mỹ sẽ rút quân, bởi vì làm như vậy sẽ giống như họ phải thừa nhận một số trách nhiệm về cuộc xung đột ”.

Giảng viên Wright đồng tình, nói rằng một Ukraine trung lập "có khả năng là chìa khóa để giải quyết hòa bình cuộc xung đột hiện tại".

Tuy nhiên, việc giải quyết cuộc xung đột này sẽ dựa trên sự nhượng bộ đáng kể của cả hai bên và Tổng thống Putin sẽ muốn rút lực lượng của mình mà không bị mất mặt.

Ý tưởng về sự trung lập có thể sẽ là một phần trọng tâm của bất kỳ cuộc đàm phán nào. Phó giáo sư Moustakis nhận xét rằng cuối cùng, "trung lập không chỉ thực tế mà còn hợp lý và thực dụng".

Thu Hằng/Báo Tin tức (Theo Al Jazeera)