Rà soát tất cả thủy điện nhỏ để tránh hậu quả xấu

Thế giới dần loại bỏ thủy điện nhỏ hiệu quả thấp

Quy hoạch, xây dựng các thủy điện nhỏ và vừa trở thành vấn đề thời sự khi xảy ra các đợt lũ lụt vừa qua tại nhiều địa phương trên cả nước, đặc biệt là lũ ở Nam Trung Bộ gây thiệt hại rất nặng cả về người lẫn tài sản, cơ sở hạ tầng... Thực ra vấn đề này các cơ quan quy hoạch về điện, thủy điện đã từng đặc biệt quan tâm nhưng thủy điện nhỏ và vừa vẫn cứ phát triển.

Chiều 08/12, Quốc hội thảo luận Dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026 - 2030, đại biểu Quốc hội (ĐBQH) Nguyễn Anh Trí (đoàn Hà Nội) cho biết ông đã nghiên cứu dự thảo Nghị quyết và thấy nội dung về thủy điện chưa được cơ quan soạn thảo đề cập. Vì sao vấn đề còn "bỏ ngỏ” như ĐBQH Nguyễn Anh Trí đề cập, khi đây là vấn đề rất thời sự không chỉ tại nước ta mà là xu hướng của thế giới?

Mới đây, Chuyên đề Công an TPHCM có loạt bài về thủy điện nhỏ và vừa, nêu xu hướng thế giới cũng đã và đang loại dần loại hình thủy điện này vì lợi bất cập hại, đặc biệt về môi trường.

ĐBQH Nguyễn Anh Trí (đoàn Hà Nội) phát biểu về thủy điện nhỏ và vừa vào chiều 08/12. Ảnh: QH

Theo Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA), thủy điện toàn cầu sẽ tăng 17% công suất đến năm 2030, nhưng đang gặp sự cạnh tranh trực diện từ điện gió và điện mặt trời. Xu hướng thu hẹp thủy điện nhỏ đang ngày càng rõ hơn dựa trên dữ liệu từ các báo cáo chính thức, nghiên cứu khoa học và trên thực tiễn. Trong khi đó, nguồn năng lượng điện gió, mặt trời và hạt nhân thế hệ mới đang nổi lên như các lựa chọn thay thế bền vững hơn, sạch hơn.

Trên phạm vi toàn cầu, đã có hơn 3.869 đập thủy điện nhỏ và vừa bị tháo dỡ từ 1950 - 2016, chủ yếu thủy điện nhỏ. Từ năm 2020 đến 2025, xu hướng ngừng hoạt động thủy điện nhỏ tập trung ở Mỹ và Châu Âu, nơi môi trường là ưu tiên hàng đầu. Tại Mỹ, đã có hơn 1.000 đập bị tháo dỡ trong 3 thập kỷ qua, dẫn đến sự phục hồi đáng kể của các loài thủy sản, chẳng hạn như lượng cá hồi tăng cao sau khi tháo dỡ đập Edwards trên sông Kennebec, bang Maine. Tốc độ tháo dỡ thủy điện nhỏ tăng nhanh sau 2020 do các chương trình phục hồi sông như dự án Klamath River năm 2024, tháo dỡ 4 đập thủy điện (tổng công suất 163 MW), mở ra 400 dặm sông cho cá hồi di cư, phục hồi gần 1.000 hec-ta đất ngập.

Ở Châu Âu, Dam Removal Europe báo cáo có 487 đập thủy điện bị tháo dỡ năm 2023, bao gồm nhiều thủy điện nhỏ ở Pháp, Thụy Điển và Phần Lan. Tại Trung Quốc, bên cạnh các đập thủy điện khổng lồ vẫn đóng vai quan trọng trong việc cung cấp nguồn năng lượng, quá trình tháo dỡ các đập thủy điện nhỏ cũng tăng nhanh. Từ năm 2020, Trung Quốc khởi động một chiến dịch phá dỡ đập thủy điện nhỏ với quy mô lớn. Đến cuối năm 2024, tổng cộng có 300/357 đập bị tháo dỡ và 342/373 nhà máy thủy điện nhỏ thuộc hệ thống sông Dương Tử ngừng hoạt động.

Tại nước ta, trong Quy hoạch Điện VIII điều chỉnh phát triển điện lực quốc gia thời kỳ 2021 - 2030, gần 500 dự án thủy điện nhỏ đã bị loại bỏ sau rà soát, 8 dự án thủy điện bậc thang lớn hơn cũng bị khai tử do ảnh hưởng đến môi trường, hiệu quả kinh tế thấp, tuy nhiên vẫn còn nhiều thủy điện loại này tồn tại trong quy hoạch.

Nhà máy thủy điện tích năng Bác Ái bơm nước từ hồ Sông Cái lên hồ trên để tích trữ năng lượng - một loại thủy điện có độ an toàn cao. Ảnh: EVN

Không an toàn, dứt khoát không nên làm thủy điện

Phát biểu tại diễn đàn Quốc hội, ĐBQH Trí đặc biệt quan tâm đến hậu quả xả lũ của thủy điện nhỏ và vừa, nhất là trong trận lũ lụt vừa qua ở Nam Trung Bộ. Ông Trí điểm tên nhiều thủy điện từng xả lũ gây thiệt hại cho hạ lưu như: thủy điện Sông Lô 8A (Tuyên Quang - Hà Giang cũ); thủy điện Thác Giềng 1 (Bắc Kạn cũ); thủy điện Nậm Pông, Nậm Xây (Lai Châu) từng gây ngập lụt cục bộ hạ du; thủy điện Suối Sập 1, 2 (Sơn La) nhiều lần bị phản ánh xả lũ bất ngờ; thủy điện Bản Vẽ, Hủa Na, Châu Thắng hay các thủy điện nhỏ ở Nghệ An; thủy điện A Lưới ở Thừa Thiên - Huế cũ đều từng gây ngập hạ du.

Ông Trí cũng nêu một số thủy điện từng gây sạt lở lớn như: thủy điện Rào Trăng ở Thừa Thiên - Huế cũ; thủy điện Đăk Mi 4 và 2 (Kon Tum - Quảng Nam cũ) cũng từng gây tranh cãi về vận hành xả lũ; thủy điện Plei Kần/Sê San nhánh nhỏ (Gia Lai - Kon Tum cũ) cũng nhiều lần ảnh hưởng hạ du...

ĐBQH Nguyễn Anh Trí cảm thấy ngạc nhiên và bày tỏ lo âu khi Quyết định số 1682 phê duyệt bổ sung, cập nhật Kế hoạch Quy hoạch phát triển điện quốc gia thời kỳ 2021 - 2030 và tầm nhìn đến 2050, vẫn còn có khoảng 200 thủy điện nhỏ và vừa đã được phê duyệt trong quy hoạch.

Ông Trí đồng ý điện rất cần cho đất nước, thủy điện có vai trò quan trọng trong an ninh năng lượng quốc gia, nhưng phát triển thủy điện phải an toàn, không gây hại cho môi trường, an ninh - quốc phòng và tính mạng con người. Ông phân tích nguyên nhân chính gây thiệt hại khi xả lũ là do thủy điện nhỏ, nằm ở vùng đồi núi có địa hình dốc và nhiều suối. Khi xả lũ dễ gây lũ quét, sạt lở, ngập nhanh.

Tháng 10/2020, vụ sạt lở đất nghiêm trọng ở Thủy điện Rào Trăng 3 (huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế cũ) làm 16 người chết

Đây là hệ quả của việc chọn địa điểm làm dự án. Ngoài ra, các hồ chứa nhỏ không có dung tích dự trữ đủ lớn để điều tiết lũ. Khi mưa lớn, nước về dồn dập, hồ nhanh đầy buộc phải xả lũ, dễ gây lũ ống, lũ quét. ĐBQH Trí cho rằng hồ thủy điện phải có dung tích đủ lớn, căn cứ vào lượng nước mưa an toàn từ 200 năm trở lên. Về vận hành, mùa mưa hồ chỉ được tích trữ tối đa 50% dung tích và sử dụng cửa xả đáy hợp lý.

"Cần nắm chắc dự báo thời tiết, bão thường được báo trước 5 - 10 ngày, mưa báo trước một vài ngày. Khi nước ở hạ lưu lớn thì không được xả lũ, chỉ xả khi nước chưa tràn bờ gây lụt ở hạ lưu", ông Trí nói. Đồng thời nhấn mạnh: Quan trọng số một là hồ thủy điện không được gây hại cho dân, không ảnh hưởng tính mạng con người. Đã làm thủy điện là phải an toàn, không an toàn dứt khoát không nên làm.

Ông Trí băn khoăn, thực tế báo chí đã phản ánh nhiều về việc xả lũ gây thiệt hại lớn vùng hạ du. Tờ trình 921 báo cáo Chính phủ cũng đề cập vấn đề phòng, chống xả lũ. Thế nhưng, dự thảo Nghị quyết này vẫn chưa đề cập đến quy hoạch và biện pháp hạn chế tác hại của thủy điện nhỏ và vừa.

"Tôi nhận thấy chúng ta chưa thực sự quan tâm đúng mức về thủy điện nhỏ và vừa, đặc biệt là sự an toàn cho Nhân dân", ông Trí nói. Từ đó, ông đề nghị rà soát lại tất cả thủy điện nhỏ và vừa để khắc phục nguyên nhân xả lũ gây hậu quả xấu. Thủy điện nào không khắc phục được nên đóng cửa. Nếu xả lũ gây thiệt hại cho dân phải đền bù xứng đáng, gây tổn hại đến tính mạng người dân thì phải xử lý hình sự. Ông Trí đề nghị: "Thay vì làm thủy điện nhỏ và vừa nên làm điện gió, điện mặt trời, là loại năng lượng tái tạo mà Việt Nam có nhiều ưu thế và có nhiều tiến bộ về công nghệ".

Xu hướng điện xanh, sạch là tất yếu, vì Việt Nam đã cam kết Net Zero vào năm 20250, không thể không phát triển điện sạch, trong đó cơ bản là điện gió, điện khí, năng lượng mặt trời, điện hạt nhân thế hệ mới. Trong khi đó, thủy điện nên xây thủy điện tích năng nếu đủ điều kiện, để hạn chế hậu quả. Nhà máy thủy điện tích năng là một dạng thủy điện sử dụng công nghệ lưu trữ năng lượng tái tạo. Tương tự một "bình ắc quy", chức năng chính của thủy điện tích năng là tích lũy điện năng để bổ sung cho hệ thống khi cần thiết. Tức là, điện năng sẽ được tích lại vào thời gian rảnh rỗi và mang ra dùng khi có nhu cầu.

Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) đang xây dựng Nhà máy thủy điện tích năng Bác Ái tại Ninh Thuận, với vốn đầu tư 21.100 tỷ đồng, sử dụng công nghệ tuabin-bơm đảo chiều hiện đại. Dự kiến dự án sẽ đưa vào vận hành giai đoạn 2029 - 2030, là một hướng đi đúng và an toàn.

Với thủy điện tích năng, nước ta còn có 3 dự án là Phù Yên Đông (Sơn La), Đơn Dương, Hàm Thuận Bắc đang có kế hoạch triển khai đầu tư. Theo quy hoạch thủy điện tích năng, ít nhất có 10 dự án thủy điện tích năng có tính khả thi cao, có thể xem xét xây dựng theo nhu cầu phát triển điện.

Đó là những lý do khi sửa đổi Luật Điện lực năm 2026, những nội dung mà ĐBQH Nguyễn Anh Trí đề cập sẽ được đề xuất, sửa đổi trong Luật Điện lực năm 2026 - Bộ Công thương Nguyễn Hồng Diên phát biểu khi tiếp thu ý kiến của các ĐBQH.

VĨNH HY