Sáng tạo để 'đối thoại' với di sản

Làm mới di sản với thiết kế và công nghệ

“Trong một buổi sớm mai ở Hoàng thành Huế, đứng trước Duyệt Thị Đường - nơi từng là sân khấu cho Nhã nhạc triều Nguyễn, tôi nhắm mắt lại, tưởng tượng âm vang cung đình năm xưa: tiếng trống dồn dập, tiếng đàn réo rắt, tiếng hát trang nghiêm. Nhưng âm thanh ấy giờ chỉ còn trong ký ức người lớn tuổi, lặng lẽ và mong manh như khói sương giữa phố thị” - Hồ Ngọc Thanh Hà giới thiệu về lý do ấp ủ dự án “Nghe lòng Cố đô” khi tham gia Cuộc thi sáng tạo dựa trên di sản “Theo bước di sản cộng đồng”.

Dự án tái hiện Nhã nhạc dưới hình thức một ứng dụng học tập tương tác, lấy cảm hứng từ trò chơi, nơi người dùng trở thành “Ngự nhạc sinh” (học trò âm nhạc cung đình). Trên hành trình ấy, họ sẽ khám phá từng góc Hoàng thành gắn với các bài học nhỏ về Nhã nhạc. Mỗi bài học bao gồm minigame, trích đoạn âm thanh, giải thích nhạc cụ và tương tác trực tiếp với cộng đồng nghệ nhân qua video.

Một số mẫu thiết kế trong Cuộc thi sáng tạo dựa trên di sản “Theo bước di sản cộng đồng”

Sản phẩm hướng đến người trẻ (13 - 30 tuổi), đặc biệt là sinh viên, học sinh, khách du lịch hoặc các nhà sáng tạo nội dung muốn tiếp cận di sản theo cách mới. Ứng dụng cũng có thể tích hợp vào chương trình học, bảo tàng, hoặc các tour văn hóa để biến di sản thành trải nghiệm sống động.

“Quan trọng hơn, tôi muốn ứng dụng này trở thành cầu nối: phần nội dung được đồng kiến tạo cùng nghệ nhân Huế, và doanh thu sẽ góp phần xây dựng học bổng đào tạo nghệ nhân trẻ, để tiếng trống, tiếng đàn cung đình được vang lên thêm nhiều thế hệ nữa” - Hồ Ngọc Thanh Hà bày tỏ.

Với dự án "Giao" lấy cảm hứng từ tranh Đông Hồ, nhóm tác giả Nguyễn Thị Thùy Linh và Bùi Thị Linh lại cho thấy cách di sản có thể tạo ra giá trị kinh tế bền vững thông qua những chiếc đèn lưu niệm nhỏ gọn. Sản phẩm này không chỉ là vật dụng trang trí, mà còn là một câu chuyện văn hóa được “thắp sáng” trong không gian sống hiện đại. “Giao” đã chứng minh rằng, di sản không chỉ để trưng bày mà hoàn toàn có thể trở thành một sản phẩm thương mại, góp phần tạo sinh kế cho cộng đồng làng nghề.

Hay từ di sản nón ngựa Phú Gia của vùng đất Bình Định, nhóm tác giả Nguyễn Thiện Nhân và Nguyễn Hoàng Phương Thảo đã cho ra đời bộ sản phẩm chiếu sáng "Phú Gia Minh Quang". Bằng cách ứng dụng kỹ thuật đan tinh xảo của nón ngựa vào chao đèn, họ mang đến thiết kế phong cách tối giản, với mong muốn “thắp sáng” nghề truyền thống qua lăng kính thiết kế và công nghệ hiện đại.

Dự án "Thảnh Ỷ" được phát triển bởi nhóm sinh viên kiến trúc - truyền thông, tạo nên chiếc ghế bệt gập gọn, kết hợp công năng hiện đại và kỹ nghệ đan lát mây tre truyền thống. Các tác giả đã khéo léo lồng ghép họa tiết văn hóa Đại Việt, tạo nên vật dụng thẩm mỹ, bền vững, góp phần bảo tồn kỹ nghệ thủ công. Nguyễn Quỳnh Như cho biết, nhóm kỳ vọng phát triển thành bộ sưu tập Thảnh Ỷ kết hợp họa tiết từ các dân tộc Việt Nam, ứng dụng màu sắc vùng miền, tìm kiếm đối tác sản xuất và phân phối để lan tỏa giá trị văn hóa qua thiết kế ứng dụng…

Tạo ra giá trị kinh tế bền vững

Sự kết hợp giữa tình yêu văn hóa, công nghệ, thiết kế, cùng tư duy khởi nghiệp đã đưa những giá trị xưa trở thành một phần của cuộc sống, nguồn lực để sáng tạo và cơ hội phát triển. Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát huy giá trị di sản văn hóa (CCH) Nguyễn Đức Tăng nhận xét, các bạn trẻ đã có nhiều ý tưởng xuất sắc, đặc biệt là sự kết hợp giữa truyền thống và công nghệ; tuy nhiên, một số ý tưởng chưa tính kỹ bài toán kinh tế để có thể sản xuất hàng loạt.

Nghệ nhân tò he Đặng Văn Hậu giới thiệu các mẫu thiết kế lấy cảm hứng từ di sản

Ông Nguyễn Đức Tăng cũng nhấn mạnh, thành công của một sản phẩm sáng tạo từ di sản phải có sự kết nối chặt chẽ với cộng đồng chủ thể; sự tham gia và hưởng lợi của nghệ nhân là yếu tố cốt lõi để bảo tồn và phát huy di sản một cách bền vững.

Từng làm việc với các cộng đồng nắm giữ di sản, bà Trần Tuyết Lan, Giám đốc Công ty cổ phần Doanh nghiệp xã hội Craft Link cho rằng, mục tiêu đưa di sản vào sản phẩm không chỉ là bảo tồn văn hóa, mà còn phải tạo ra giá trị kinh tế bền vững. Bởi vậy, những sản phẩm sáng tạo từ di sản phải có khả năng tiếp cận thị trường, từ đó mang lại thu nhập cho nghệ nhân và cộng đồng. Bà hy vọng những dự án thành công sẽ là ví dụ điển hình, khuyến khích các cá nhân, tổ chức khác nhìn nhận di sản không chỉ là nguồn cảm hứng mà còn là cơ hội kinh tế để hỗ trợ cuộc sống của những người làm nghề.

Từ góc nhìn của người trực tiếp gắn bó với di sản, theo nghệ nhân tò he Đặng Văn Hậu, sáng tạo, thiết kế là yếu tố then chốt để nghề truyền thống tồn tại. Chẳng hạn, không chỉ lưu giữ kỹ thuật cổ truyền của làng nghề Xuân La (Hà Nội), nghệ nhân Đặng Văn Hậu còn sáng tạo những hình tượng mới - từ nhân vật dân gian đến biểu tượng hiện đại, đưa tò he đến với trẻ em, khách du lịch quốc tế, tham gia các sự kiện văn hóa - ngoại giao. Đây là con đường để tò he không chỉ được lưu giữ mà còn trở thành một “di sản sống”, thích ứng với thời đại. Nghệ nhân ngày nay phải đảm nhận nhiều vai trò: vừa làm nghề, vừa thiết kế, quản lý, thậm chí là người quảng bá. Chính thách thức này đã thúc đẩy nhu cầu hợp tác để chuyên môn hóa các công đoạn, từ thiết kế sản phẩm mới đến quảng bá…

Những dự án thiết kế mang dấu ấn nghề thủ công, lấy cảm hứng từ tinh hoa nghệ thuật xưa là cách người trẻ sáng tạo để di sản không chỉ được lưu giữ mà còn hồi sinh mạnh mẽ. Tuy nhiên, để con đường này bền vững, các chuyên gia cho rằng, phải tạo ra được các sản phẩm mang giá trị kinh tế, dựa trên hợp tác chặt chẽ giữa các bên, xây dựng hệ sinh thái hỗ trợ toàn diện người làm di sản và sáng tạo.

Thảo Nguyên