Sắp xếp, tái cấu trúc cơ sở giáo dục đại học công lập: Cần lộ trình bài bản, tránh gây sốc và lãng phí nguồn lực

Bước đi tất yếu để có những “đầu tàu” thật sự

TS Lê Viết Khuyến, Phó Chủ tịch Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam cho rằng, Việt Nam hiện có hàng trăm cơ sở giáo dục đại học và cao đẳng song phần lớn các cơ sở này có quy mô nhỏ, phạm vi hoạt động hẹp, chất lượng đào tạo và nghiên cứu chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội.

Trong đó, nhiều trường được thành lập trên cơ sở nâng cấp từ cao đẳng, nhưng thiếu nền tảng quản trị đại học hiện đại; chồng chéo về chức năng khi các trường trong cùng một địa phương hoặc cùng ngành nghề thường đào tạo những chuyên ngành tương tự, dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh và lãng phí nguồn lực; thiếu sự cạnh tranh quốc tế và hạn chế trong nghiên cứu và đổi mới sáng tạo khi số lượng công bố quốc tế còn thấp, liên kết giữa đại học - doanh nghiệp - viện nghiên cứu yếu.

Sắp xếp lại hệ thống giáo dục đại học sẽ tạo nhiều cơ hội phát triển bền vững. Ảnh minh họa.

Hệ quả là hệ thống đại học Việt Nam khó tạo ra những “đầu tàu” thực sự, trong khi toàn bộ nguồn lực xã hội bị chia cắt thành những mảnh nhỏ, thiếu hiệu quả. Nếu tiếp tục duy trì hiện trạng này, giáo dục đại học Việt Nam sẽ đối mặt với những hệ lụy nghiêm trọng như suy giảm chất lượng, lãng phí nguồn lực, mất cơ hội cạnh tranh quốc tế và khó gắn kết với nhu cầu phát triển.

Do đó, sáp nhập các trường đại học để hình thành những đại học đa lĩnh vực, có quy mô lớn, có năng lực nghiên cứu - đào tạo liên ngành là giải pháp chiến lược. Đây không chỉ là yêu cầu về giáo dục mà còn là một quyết định chính trị gắn với tương lai quốc gia, nhất là trong bối cảnh Việt Nam đang đứng trước yêu cầu chuyển đổi mô hình tăng trưởng, hướng tới nền kinh tế tri thức, dựa trên khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Bộ trưởng Bộ GD&ĐT Nguyễn Kim Sơn cũng cho biết, tại thời điểm hiện tại, dù chưa công bố số lượng và phương án sáp nhập cụ thể nhưng chủ trương chung của Đảng và Nhà nước là hệ thống giáo dục đại học sẽ giảm sâu, giảm rất nhiều đầu mối. Khối trường đại học tư thục sẽ không chịu nhiều tác động, các trường Công an, Quân đội sẽ do Bộ Công an và Bộ Quốc phòng xử lý.

Còn lại khoảng 140 trường đại học công lập, sẽ thuộc diện sáp nhập, tinh giản. Mục đích của việc sáp nhập nhằm khắc phục tình trạng manh mún, nhỏ lẻ, thiếu liên kết giữa các trường, nhất là các cơ sở có ngành đào tạo gần nhau và hướng đến mục tiêu cuối cùng là giúp các trường trở nên mạnh hơn, hoạt động hiệu quả hơn. Bên cạnh đó, việc sắp xếp, sáp nhập cũng thúc đẩy các trường đại học phát triển với tốc độ nhanh, mạnh hơn, định hướng rõ ràng, tạo ra nguồn nhân lực trình độ cao cho các lĩnh vực mà đất nước đang cần.

Không lắp ghép cơ học khi sáp nhập

Để quá trình sáp nhập đại học không biến thành một cuộc “hành chính hóa” máy móc, gây xáo trộn và phản ứng tiêu cực trong xã hội, nhiều chuyên gia cho rằng, cần xác lập rõ những nguyên tắc nền tảng gồm: Vì lợi ích chung, tôn trọng tự chủ đại học, minh bạch và giải trình, hài hòa lợi ích, từng bước theo lộ trình phù hợp. Trong đó, việc sáp nhập nhập phải tính đến lợi ích của nhiều bên: Nhà nước, nhà trường, giảng viên, sinh viên, cộng đồng địa phương. Nếu chỉ thiên về lợi ích quản lý, bỏ qua lợi ích học thuật và xã hội, quá trình sẽ thất bại.

Bên cạnh đó, không nên tiến hành “sáp nhập một phát ăn ngay”, mà cần có quá trình thử nghiệm, đánh giá, điều chỉnh, tránh gây sốc và lãng phí nguồn lực. Ngoài ra, việc sáp nhập cần dựa trên những tiêu chí khoa học, chặt chẽ, nhằm hình thành các đại học đa lĩnh vực bền vững, đảm bảo phù hợp về địa lý, về lĩnh vực đào tạo, năng lực nghiên cứu-đào tạo, quy mô và hiệu quả hoạt động cũng như tính chiến lược quốc gia.

Chia sẻ thêm với PV Báo CAND về vấn đề này, PGS.TS Đỗ Văn Dũng, nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP Hồ Chí Minh cho biết, sáp nhập các trường đại học ở Việt Nam là cần thiết để tinh gọn, nâng chất lượng, cạnh tranh quốc tế; giảm đầu mối, khắc phục tình trạng manh mún, đào tạo kém chất lượng khiến sinh viên tốt nghiệp thất nghiệp ngày càng nhiều. Nếu triển khai tốt, có thể giảm 20-30% đầu mối, tăng hiệu quả giáo dục đại học.

Tuy nhiên, để tránh việc sáp nhập cơ học, gây xáo trộn lớn về nhân sự và gián đoạn học tập của sinh viên, đặc biệt là tránh rơi vào vòng xoáy tranh giành quyền lực, đấu đá, kiện cáo sẽ xảy ra nếu không có người đứng đầu giỏi, ông Dũng cho rằng, cần xây dựng lộ trình minh bạch, tăng cường nâng cao quản trị, bản sắc của các nhà trường; chú trọng việc bảo vệ con người khi sáp nhập thông qua các phương án như sắp xếp nhân sự, hỗ trợ đào tạo lại.

GS.TS Nguyễn Hữu Đức, nguyên Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội cũng đề xuất nên tổ chức lại cơ sở giáo dục đại học theo hướng linh hoạt, không phải nhập cơ học thành các “rổ khoai tây” như cách tổ chức các đại học trước đây, tránh cát cứ và phân tán nguồn lực ngay trong tổ chức mới, đồng thời, đây cũng là cơ hội để hệ thống hóa lại khái niệm đại học, trường đại học, học viện. Ông Đức lưu ý, thành công của các đại học mới phụ thuộc vào năng lực quản trị. Do đó, bài học từ việc chọn được người đứng đầu đầy nhiệt huyết, giỏi về chuyên môn và quản trị có ý nghĩa vô cùng quan trọng và cần được quan tâm.

Nhấn mạnh một trong những vấn đề then chốt vẫn là áp dụng mô hình quản trị nào sau khi sáp nhập để tránh những bất cập hiện nay, TS Lê Viết Khuyến cho rằng, cần có một cơ chế quản trị phù hợp để thay cho cơ chế Hội đồng trường bởi theo kinh nghiệm thế giới, các đại học đa lĩnh vực lớn đòi hỏi cơ chế quản trị chuyên nghiệp, trong đó Hội đồng trường giữ vai trò quyết định chiến lược.

Nếu tiếp tục xu hướng xóa bỏ Hội đồng trường như tinh thần của Nghị quyết 71 thì Nhà nước cần sớm có cơ chế quản trị mới để áp dụng tại các cơ sở giáo dục đại học mới hình thành sau sáp nhập. Bên cạnh đó, người đứng đầu cần có năng lực quản trị đại học, hiểu biết học thuật, chứ không chỉ là chức vụ chính trị; đại học sau sáp nhập cũng cần phân cấp rõ ràng giữa cấp trung ương (đại học) và các đơn vị thành viên (trường trực thuộc), tránh tình trạng trùng lặp quyền lực.

Huyền Thanh