Sau mưa lũ, những vết thương tinh thần cần được chữa lành

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), thiên tai, chiến tranh hay dịch bệnh không chỉ gây thiệt hại về vật chất mà còn để lại tổn thương tinh thần sâu sắc cho con người. Mỗi năm, hàng triệu người trên thế giới chịu ảnh hưởng từ các tình huống khẩn cấp như xung đột, thiên tai hoặc dịch bệnh, khiến cuộc sống bị gián đoạn và tinh thần bị tác động mạnh mẽ.

WHO cho biết hầu như tất cả những người bị ảnh hưởng bởi thiên tai và tình huống khẩn cấp đều trải qua căng thẳng tâm lý và khoảng 22% trong số đó có thể phát triển các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), rối loạn lưỡng cực hoặc tâm thần phân liệt.

Thiên tai lấy đi cảm giác an toàn của con người

Các tỉnh phía Bắc Việt Nam vừa trải qua đợt mưa lũ kéo dài khi các cơn bão số 10, 11 liên tục ập đến. Hoàn lưu của bão khiến nhiều tỉnh, thành bị ngập nặng, có gia đình mất người thân, có nhà mất trắng tài sản.

Tính đến 7h sáng 13/10, thiệt hại do mưa lũ sau bão số 11 (bão Matmo) ước tính trên 8.720 tỷ đồng, trong đó tỉnh Thái Nguyên chịu thiệt hại lớn nhất lên đến 4.000 tỷ đồng; hiện vẫn còn khoảng 12.234 nhà bị ngập.

Theo TS.BS Trần Thị Hồng Thu, chuyên gia sức khỏe tâm thần, thiên tai không chỉ phá hủy vật chất mà còn lấy đi cảm giác an toàn – nền tảng tâm lý cơ bản nhất của con người.

Ngay sau thiên tai, người dân thường trải qua phản ứng căng thẳng cấp tính như mất ngủ, rối loạn ăn uống, dễ cáu, lo lắng cực độ. Có người bật khóc, có người lại rơi vào trạng thái lặng im, tách biệt khỏi xung quanh.

Những ai mất người thân thường đi qua chuỗi cảm xúc sốc – phủ nhận – đau buồn sâu sắc. Nếu không được hỗ trợ sớm, tình trạng này có thể chuyển sang rối loạn stress sau sang chấn hoặc trầm cảm hậu thiên tai. Đây là điều chúng ta cần nhận diện sớm, để tránh sang chấn trở thành vết thương tâm lý lâu dài.

“Thiên tai chạm đến bản năng sinh tồn sâu nhất của con người. Khi đối diện với nước dâng, nhà sập, con người cảm nhận rất rõ sự mong manh của mình. Não bộ phản ứng mạnh, hormone stress tăng cao, nhịp tim dồn dập. Dù đã an toàn, cơ thể vẫn “ghi nhớ” nỗi sợ đó, dẫn tới ám ảnh kéo dài”, bác sĩ Thu cho biết.

Những người dễ tổn thương và dấu hiệu nhận biết

Cũng theo bác sĩ Thu, với mỗi đối tượng khác nhau thì mức độ tổn thương không giống nhau. Với trẻ em dễ mơ thấy cảnh ngập lụt, sợ mưa, hoặc né tránh nhắc lại câu chuyện. Người cao tuổi dễ suy sụp vì mất mát kỷ niệm, cảm giác bất lực, mất kiểm soát. Với phụ nữ, đặc biệt là người mẹ, chịu áp lực kép: vừa phải lo cho con cái, vừa tự mình gánh chịu tổn thương. Ngoài ra, lực lượng cứu hộ cũng là nhóm dễ bị sang chấn gián tiếp, vì chứng kiến nhiều hình ảnh đau thương mà không có thời gian hồi phục.

Tuy nhiên những tổn thương về tinh thần sau thiên tai không phải ai cũng dễ dàng nhận ra. Họ chỉ thấy mất ngủ, mệt mỏi, hay quên, dễ giật mình hay đau đầu, tức ngực mà đi khám lại không phát hiện nguyên nhân thực thể. Một số trở nên lặng lẽ hơn, thu mình, hoặc dễ nổi nóng vì những chuyện nhỏ.

“Bởi những phản ứng đó là phản ứng tự nhiên của hệ thần kinh khi chịu stress quá mức. Nếu được lắng nghe, chia sẻ và hướng dẫn hồi phục đúng cách, đa số sẽ trở lại bình thường. Nhưng khi không được hỗ trợ xử lý sớm, những sang chấn đó sẽ “đóng băng” trong tiềm thức. Một ngày nào đó, chỉ cần nghe tiếng mưa, tiếng nước chảy, người bệnh có thể tái hiện ký ức như thật (flashback), tim đập nhanh, toát mồ hôi, rơi vào hoảng loạn”, bác sĩ Thu cho biết.

Do đó nếu tình trạng này kéo dài, họ có nguy cơ rối loạn lo âu, trầm cảm, hoặc PTSD mạn tính. Ở phạm vi cộng đồng, cảm giác bất an và sợ hãi lan truyền có thể làm giảm tinh thần tái thiết, ảnh hưởng đến năng lực phục hồi xã hội.

Hỗ trợ tâm lý – bước đầu để hồi phục

Vì thế, giai đoạn đầu sau lũ, việc hỗ trợ tâm lý cần được tiến hành sớm. Điều quan trọng nhất là tạo cảm giác an toàn trở lại. Đó là phải đảm bảo nhu cầu cơ bản như nơi ở tạm, thức ăn, nước sạch. Khi cơ thể được ổn định, tâm trí mới có thể hồi phục; cần có đội ngũ hỗ trợ tâm lý tại chỗ, gồm nhân viên y tế và tình nguyện viên được tập huấn về sơ cứu tinh thần (Psychological First Aid); khuyến khích người dân kể lại trải nghiệm, kết nối cộng đồng, vì được nói ra chính là một cách chữa lành.

Cuối cùng, những người có dấu hiệu nặng như ám ảnh, mất ngủ kéo dài, sợ nước, nên được chuyển đến bác sĩ chuyên khoa tâm thần hoặc trị liệu tâm lý chuyên sâu.

Bác sĩ Thu cho biết, đôi khi chỉ một lời hỏi han chân thành hay một cái nắm tay cũng đủ giúp họ vượt qua cảm giác đơn độc. Điều người dân cần nhất sau thiên tai là được lắng nghe và được tin rằng mình sẽ ổn.

“Thiên tai có thể phá hủy nhiều thứ, nhưng không thể cuốn trôi sức mạnh tinh thần và lòng nhân ái. Mỗi người có thể trở thành “điểm tựa nhỏ” cho người khác – chỉ cần lắng nghe, không phán xét, không thúc ép họ phải mạnh mẽ. Hỗ trợ tâm lý không chỉ là việc của ngành y, mà là trách nhiệm cộng đồng. Khi tinh thần được chữa lành, con người mới thật sự tái thiết được cuộc sống của mình”, bác sĩ Thu nhấn mạnh.

Nguyễn Hà/VOV.VN