Số lượng GS, PGS khối văn hóa - nghệ thuật ngày càng mỏng, trường ĐH trăn trở

Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành Công văn 687/BGDĐT-NGCBQLGD, gửi đến các cơ sở giáo dục đại học; các viện hàn lâm và viện nghiên cứu được phép đào tạo trình độ tiến sĩ, yêu cầu báo cáo tình hình triển khai thực hiện Quyết định số 37/2018/QĐ-TTg quy định tiêu chuẩn, thủ tục xét công nhận đạt tiêu chuẩn và bổ nhiệm chức danh giáo sư, phó giáo sư; thủ tục xét hủy bỏ công nhận chức danh và miễn nhiệm chức danh giáo sư, phó giáo sư.

Lãnh đạo một số cơ sở đào tạo thuộc liên ngành Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục thể thao đánh giá Quyết định số 37 có nhiều ưu điểm, tuy nhiên, với những ngành đặc thù như trên vẫn cần xem xét điều chỉnh một số quy định.

Thiếu đội ngũ giáo sư, phó giáo sư ngành Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục thể thao

Chia sẻ về tình hình đội ngũ giáo sư, phó giáo sư liên ngành Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục thể thao, trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lâm Nhân - Hiệu trưởng Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, việc phát triển nguồn nhân lực văn hóa nghệ thuật đặc biệt là nguồn nhân lực có trình độ cao, hiện nay đang đối mặt với những thách thức lớn.

Trong bối cảnh tinh giản biên chế và các quy định của pháp luật, các trường khối đơn vị sự nghiệp công lập phải chấm dứt các hợp đồng chuyên môn, giảm các đầu mối và biên chế.

Các đơn vị sự nghiệp công lập cũng đang đối diện với sự cạnh tranh từ các trường đại học tự chủ và trường đại học ngoài công lập. Trường ngoài công lập thuận lợi hơn trong việc tuyển nguồn giảng viên có trình độ cao từ các đơn vị sự nghiệp công lập, với mức đãi ngộ tương xứng, những giảng viên trẻ, có năng lực sẽ tìm sự thử thách mới.

Chỉ tính riêng tháng 10/2022, Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh đã có 4 tiến sĩ nghỉ việc, tính cả năm 2022 có hơn 10 viên chức cả nghỉ việc và nghỉ hưu.

Số lượng viên chức trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật, thể thao có trình độ cao từ tiến sĩ trở lên ngày càng ít, số lượng giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ nghỉ hưu, nghỉ việc, số các giảng viên còn lại chưa theo kịp. Hoạt động đào tạo nâng cao trình độ giảng viên lĩnh vực Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục thể thao còn gặp nhiều khó khăn. Đặc biệt là đào tạo trình độ tiến sĩ.

Người làm nghệ thuật, thể thao có thể tổ chức dàn dựng, biên đạo các chương trình nghệ thuật, huấn luyện thi đấu thể thao một cách nhanh chóng nhưng để thể hiện bằng văn bản như viết các bài báo, công trình nghiên cứu, luận án… là hết sức khó khăn.

Có thể nói, đào tạo trình độ cao trong các lĩnh vực giáo dục thì lĩnh vực nghệ thuật, thể thao là khó nhất.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lâm Nhân - Hiệu trưởng Trường Đại học Văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh. Ảnh: Mộc Trà.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lâm Nhân nói thêm: "Việc đào tạo đã khó, hiện tại, các quy định pháp luật lại hạn chế thời gian công tác của giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ.

Trước đây, Nghị định 141/2013/NĐ-CP cho phép kéo dài thời gian làm việc đối với giảng viên đủ tuổi nghỉ hưu. Theo đó, thời gian kéo dài làm việc đối với giảng viên có học vị là tiến sĩ là không quá 5 năm, có chức danh phó giáo sư là không quá 7 năm và đối với giảng viên có chức danh giáo sư là không quá 10 năm.

Tuy nhiên, đến nay, Nghị định 50/2022/NĐ-CP quy định về nghỉ hưu ở tuổi cao hơn đối với viên chức trong đơn vị sự nghiệp công lập thì giảng viên là tiến sĩ nhưng không phải giảng viên cao cấp là không được kéo dài; giảng viên là giáo sư, phó giáo sư, tiến sĩ chỉ được kéo dài thời gian công tác tối đa không quá 5 năm.

Nghị định này đã làm phát sinh các tình huống, ảnh hưởng đến kế hoạch phát triển nhân sự, công tác đào tạo và nghiên cứu khoa học. Có người đang là tiến sĩ, phó giáo sư, giáo sư đang triển khai thủ tục kéo dài thời gian làm việc theo Nghị định 141 thì phải dừng lại, chờ về hưu".

Thầy Nhân nhấn mạnh, hiện tại, giảng viên liên ngành Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục thể thao có chức danh phó giáo sư, giáo sư đều đã cao tuổi. Đội ngũ có trình độ tiến sĩ thì chưa kịp "lớn" và cũng e ngại xét phó giáo sư, giáo sư do các quy định bài báo quốc tế và các chuẩn khác cao hơn trước đây.

Theo đó, một thời gian ngắn nữa, các trường thuộc liên ngành Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục thể thao sẽ hầu như không còn các giáo sư, phó giáo sư và số lượng tiến sĩ cũng ngày càng ít đi. Có thể thấy thông qua bảng thống kê dưới đây.

Bảng thống kê số lượng giảng viên các trường đào tạo Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục thể thao thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tại khu vực Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2023. (Bảng: Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lâm Nhân).

Ngoài ra, kể từ khi Quyết định số 37 có hiệu lực vào năm 2018, đến nay Trường Đại học Văn hóa thành phố Hồ Chí Minh chưa có thêm giáo sư, phó giáo sư nào.

Tiêu chuẩn gây khó cho vấn đề xét duyệt

Trao đổi về các vấn đề trong Quyết định số 37/2018/QĐ-TTg, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Huy Phương - Chủ tịch Hội đồng Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam chia sẻ:

"Từ năm 2018 đến nay Học viện chỉ có 1 ứng viên đạt chuẩn chức danh phó giáo sư. Nhìn chung quá trình xét duyệt chặt chẽ hơn trước đây và tôi cho rằng điều này là cần thiết để đảm bảo những ứng viên phó giáo sư và giáo sư thực sự có trình độ theo các tiêu chuẩn đã đề ra.

Quyết định số 37 thay thế Quyết định 174/2008/QĐ-TTg và Quyết định 20/2012/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ quy định tiêu chuẩn, thủ tục bổ nhiệm, miễn nhiệm chức danh giáo sư, phó giáo sư.

So với các quyết định trước đây, tiêu chuẩn trong Quyết định 37 đã được nâng cao như yêu cầu ngoại ngữ đạt trình độ 4/6 theo khung trình độ quốc gia (văn bản trước đó không quy định cụ thể), quy định về công bố quốc tế có uy tín được đăng trên các tạp chí chuyên ngành nằm trong danh mục ISI/Scopus hoặc tương đương (văn bản trước đó chỉ yêu cầu các tạp chí trong nước), đối với chuẩn giáo sư phải hướng dẫn 2 tiến sĩ bảo vệ thành công (văn bản cũ chỉ cần 1 tiến sĩ)".

Theo thầy Phương, các ứng viên ngành Âm nhạc gặp nhiều khó khăn khi đăng ký xét chuẩn chức danh phó giáo sư, giáo sư theo Quyết định số 37, do đặc thù của ngành không hoàn toàn phù hợp với các tiêu chuẩn khoa học chung.

Thầy Phương chỉ ra một số khó khăn chính, gồm:

Tiêu chuẩn công bố quốc tế (ISI/Scopus) khó đạt được: Các nghiên cứu trong ngành Âm nhạc chủ yếu mang tính nghệ thuật, thực hành, không thiên về nghiên cứu hàn lâm. Các tạp chí khoa học quốc tế trong danh mục ISI/Scopus về âm nhạc rất ít, hầu hết tập trung vào lý luận, phê bình âm nhạc, không phản ánh đầy đủ giá trị của hoạt động sáng tác và biểu diễn.

Trong khi đó, nhiều tác phẩm âm nhạc, công trình sáng tạo nghệ thuật, chương trình biểu diễn có chất lượng nghệ thuật không được tính điểm ngang với bài báo khoa học quốc tế.

Yêu cầu hướng dẫn nghiên cứu sinh: Ứng viên xét chuẩn chức danh giáo sư cần hướng dẫn ít nhất 2 nghiên cứu sinh bảo vệ thành công luận án tiến sĩ.

Tuy nhiên, ngành Âm nhạc ở Việt Nam có ít nghiên cứu sinh so với các ngành khác. Vì số lượng chương trình đào tạo tiến sĩ Âm nhạc còn hạn chế (duy nhất chỉ có 1 mã ngành Âm nhạc học). Điều này gây khó khăn cho ứng viên trong việc tích lũy đủ số nghiên cứu sinh hướng dẫn.

Quy trình xét duyệt chưa thực sự phù hợp với ngành nghệ thuật: Quy định mới tập trung vào nghiên cứu hàn lâm, nhưng trong lĩnh vực âm nhạc, giá trị nghệ thuật của tác phẩm sáng tạo (sáng tác, biểu diễn, dàn dựng, phê bình) không được đánh giá tương đương với bài báo khoa học.

Chưa có cơ chế quy đổi hợp lý giữa công trình nghệ thuật và công bố khoa học, dẫn đến thiệt thòi cho các ứng viên ngành này.

Do khó đạt tiêu chuẩn phó giáo sư, giáo sư, nhiều giảng viên âm nhạc không thể được bổ nhiệm chức danh, ảnh hưởng đến việc nâng cao vị thế, quyền lợi và động lực cống hiến trong giảng dạy. Một số ngành hiếm, ngành khó, hẹp hiện đang đứng trước nguy cơ bị dừng đào tạo do thiếu giảng viên có đủ học hàm, học vị (một số ngành kèn, ngành dây, sáng tác, chỉ huy).

Ngành Âm nhạc vốn có nhiều nghệ sĩ thực hành xuất sắc nhưng không có nhiều bài báo quốc tế, khiến họ khó đủ điều kiện xét giáo sư, phó giáo sư dù có đóng góp lớn cho ngành.

Nói thêm về quy định điểm công trình khoa học quy đổi, Chủ tịch hội đồng Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam nhận định: “So với các quy định trước, Quyết định số 37 đã có những tiêu chí cụ thể hóa cách tính điểm công trình khoa học, giúp việc đánh giá minh bạch hơn. Ngoài ra, quy định này cũng mở rộng phạm vi tính điểm cho ngành nghệ thuật và thể thao bằng cách cho phép quy đổi tác phẩm nghệ thuật, thành tích huấn luyện, thi đấu thể thao đạt giải quốc gia, quốc tế.

Tuy nhiên theo tôi nên bổ sung thêm quy định cho phép quy đổi các chương trình biểu diễn lớn có chất lượng nghệ thuật được đánh giá cao bởi giới chuyên môn hướng tới ngành biểu diễn âm nhạc có tính thực hành.

Ngoài ra, việc tăng yêu cầu tổng điểm và điểm công trình trong 3 năm cuối cũng gây áp lực cao, tạo ra sự khó khăn cho ứng viên ngành Âm nhạc. Vì số lượng tạp chí khoa học trong lĩnh vực âm nhạc ít và tiêu chí quy đổi chưa thực sự phù hợp với đặc thù ngành. Cần bổ sung hướng dẫn chi tiết hơn về cách quy đổi tác phẩm âm nhạc để đảm bảo công bằng cho giảng viên ngành Nghệ thuật”.

Cùng chia sẻ về tình hình đội ngũ của nhà trường, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Hùng Cường - Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp cho biết, từ khi Quyết định số 37 có hiệu lực đến nay, nhà trường mới có thêm 2 phó giáo sư. Trong khi các phó giáo sư khác của đơn vị đang lần lượt nghỉ chế độ.

Việc bổ sung đội ngũ có chức danh giáo sư, phó giáo sư là rất cần thiết đối với Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp và lĩnh vực Nghệ thuật. Bởi lẽ lực lượng có học hàm, học vị cao ở lĩnh vực giáo dục nghệ thuật đang rất mỏng và có xu hướng giảm dần. Các thầy cô tuổi cao nghỉ chế độ, còn thế hệ trẻ lại ngại học tập và nghiên cứu, chủ yếu tập trung vào con đường sáng tác nghệ thuật.

Đánh giá về quy định công bố kết quả nghiên cứu khoa học trong Quyết định 37, thầy Cường chia sẻ: "Quy định này cơ bản phù hợp với các ngành nói chung, còn với ngành Văn hóa - Nghệ thuật - Thể dục, thể thao là tương đối khó khăn. Vì các thầy cô chủ yếu tập trung vào sáng tác, tham gia các cuộc thi, các triển lãm nghệ thuật hoặc các thành tích huấn luyện thể thao, ít đầu tư cho nghiên cứu khoa học hoặc viết giáo trình, sách chuyên khảo".

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Hùng Cường - Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp. Ảnh: Nhật Lệ

Nhiều thuận lợi khi trường đại học tự bổ nhiệm giáo sư, phó giáo sư

Để “gỡ rối” cho quá trình xét công nhận chức danh giáo sư, phó giáo sư trong lĩnh vực Nghệ thuật. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Huy Phương cho rằng, cần xây dựng tiêu chí đánh giá riêng cho ngành Nghệ thuật nói chung và Âm nhạc nói riêng, trong đó:

Công nhận tác phẩm âm nhạc (sáng tác, biểu diễn, công trình dàn dựng) là công trình nghiên cứu có giá trị tương đương bài báo khoa học.

Linh hoạt tiêu chuẩn ngoại ngữ với ngành có đặc thù thực hành nghệ thuật.

Do số lượng các tạp chí khoa học trong danh mục ISI/Scopus là khá hạn chế nên cần có cơ chế đặc thù cho ứng viên ngành Âm nhạc được tính điểm các công trình khoa học đăng tải tại các tạp chí khác trong nước và quốc tế theo chất lượng khoa học thực tế của bài báo.

Trước đề xuất nên cho phép các trường đại học tự bổ nhiệm giáo sư, phó giáo sư, Chủ tịch Hội đồng Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam ủng hộ và cho rằng đây là hướng đi đúng để tăng cường tự chủ đại học và hội nhập với nền giáo dục quốc tế nhưng để thực hiện được điều này, phải có cơ chế kiểm định, giám sát và minh bạch hóa quy trình bổ nhiệm, tránh phát sinh tiêu cực, chạy học hàm không theo năng lực thực sự. Thậm chí cũng có nguy cơ các trường tự hạ chuẩn để dễ dàng bổ nhiệm giáo sư, phó giáo sư dẫn đến chất lượng không đồng đều.

Để tránh các vấn đề phát sinh nêu trên, nên xây dựng các hệ thống kiểm định độc lập để minh bạch hóa quy trình bổ nhiệm. Nhà nước đưa ra các tiêu chí tối thiểu, nhưng không can thiệp vào công tác bổ nhiệm, các trường có trách nhịem giải trình và có thể nâng cao tiêu chuẩn hơn mức tối thiểu.

Nếu thực hiện đúng cách, mô hình này sẽ nâng cao chất lượng giáo dục đại học, thúc đẩy cạnh tranh, tạo động lực phát triển đội ngũ giảng viên".

Ảnh minh họa: Website Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam.

Dưới góc nhìn của Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Hùng Cường, nếu có thể sử dụng các giải thưởng về sáng tác nghệ thuật hoặc giải thưởng về thể dục thể thao cấp quốc gia, quốc tế thay thế cho bài báo quốc tế sẽ thuận lợi hơn cho các ứng viên xét giáo sư, phó giáo sư liên ngành Văn hóa - Nghệ thuật – Thể dục, thể thao.

Nhằm tạo thuận lợi để thu hút, tuyển dụng giảng viên xuất sắc gắn với bổ nhiệm giáo sư, phó giáo sư trong và ngoài nước, theo Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp, nên có cơ chế động viên, khuyến khích các giảng viên đi học nâng cao trình độ gắn với bổ nhiệm chức danh giáo sư, phó giáo sư, đặc biệt là đối với liên ngành Văn hóa - Nghệ thuật – Thể dục thể thao.

Cụ thể, như việc hỗ trợ 100% học phí đi học nghiên cứu sinh, có thưởng xứng đáng khi tốt nghiệp đúng thời hạn, thưởng đối với các giảng viên được phong hàm giáo sư, phó giáo sư, hỗ trợ cải thiện lương hàng tháng cho các giảng viên có học hàm, học vị cao…

Với đề xuất trường đại học chủ động bổ nhiệm giáo sư, phó giáo sư, thầy Cường nói: "Đây là ý kiến hay nếu các trường thực hiện một cách nghiêm túc, minh bạch vì chính các trường là đơn vị chuyên môn, có nhu cầu sử dụng các giảng viên có học hàm, học vị cao phù hợp với lĩnh vực đào tạo của mỗi trường.

Tuy nhiên, vẫn cần có sự giám sát của các các đơn vị chuyên môn thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo. Nếu được thực hiện, các trường sẽ chủ động hơn trong việc bổ sung nguồn nhân lực chất lượng cao, song trách nhiệm giải trình sẽ lớn hơn".

Hồng Linh