Springer xuất bản sách về sự hình thành pháp luật sở hữu trí tuệ ở Việt Nam

Pháp luật về sở hữu trí tuệ tại Việt Nam tồn tại từ năm 1864

Cuốn sách của PGS.TS Trần Kiên không chỉ khai thác kho lưu trữ phong phú từ Việt Nam và quốc tế mà còn đặt ra những câu hỏi sâu sắc về sự chuyển tiếp giữa các chế độ pháp lý: từ thuộc địa Pháp, qua xã hội chủ nghĩa, đến nền tảng thị trường sơ khai.

Với cách tiếp cận pháp luật thực định (doctrinal) cùng với lịch sử pháp lý (legal history), luật so sánh (comparative law) kết hợp sử biên hay sử luận (historiography), sách chứng minh rằng hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ tại Việt Nam đã tồn tại và phát triển từ năm 1864.

Cuốn sách được cấu trúc gồm 6 chương. Chương mở đầu (Chương 1) giới thiệu khung lý thuyết về “phòng thí nghiệm thuộc địa” (colonial laboratory) và “pháp chế xã hội chủ nghĩa” (socialist legality), hai chủ đề và cũng là hai khung lý thuyết dùng để phân tích sự hình thành, phát triển, áp dụng của luật sở hữu trí tuệ Việt Nam xuyên suốt giai đoạn khảo cứu.

Cuốn sách được Springer ấn hành, dày 269 trang

Chương 2 tái hiện lịch sử hình thành và phát triển của pháp luật Việt Nam từ thời cổ sử cho tới 1994; qua đó cũng cung cấp kim chỉ nam để độc giả có thể dễ dàng duy trì mạch phân tích khi đọc các chương tiếp theo. Chương 2 cũng khám phá sự tiếp nhận luật Pháp thuộc địa, nhấn mạnh vai trò của Việt Nam như một "phòng thí nghiệm" cho các thí nghiệm pháp lý, khoa học và giáo dục.

Chương 3, Chương 4 và Chương 5 lần lượt phân tích một cách chi tiết sự hình thành và phát triển của pháp luật về quyền tác giả, sáng chế và nhãn hiệu. Mỗi chương là một mạch riêng giữa dòng chảy chung với những câu chuyện triết lý, pháp luật, lịch sử của riêng mình.

Phần kết luận (Chương 6) tổng hợp các đóng góp, đồng thời gợi mở hướng nghiên cứu tương lai. Phương pháp của tác giả dựa trên phân tích lưu trữ (archival research), khai thác hàng trăm văn bản pháp lý, bản án và tài liệu thứ cấp, tạo nên bức tranh toàn diện về "luật trên sách vở" (law in books) và "luật trong thực tiễn" (law in action).

Việt Nam - không gian thử nghiệm của chính quyền thuộc địa Pháp

Một đóng góp nổi bật của cuốn sách là đưa ra khái niệm “phòng thí nghiệm thuộc địa" (colonial laboratory) vừa như một lý thuyết mới về du nhập pháp luật vừa như một bối cảnh để phân tích. Khái niệm này được tác giả đúc kết từ chính thực tiễn khi các chính quyền thuộc địa Pháp sử dụng Việt Nam như một không gian thử nghiệm các ý tưởng mới mẻ trước khi áp dụng ở chính quốc hoặc các thuộc địa khác.

Không chỉ dừng ở lý thuyết, tác giả còn minh họa qua các ví dụ cụ thể từ pháp luật, bản án, giáo dục, đào tạo và nghiên cứu khoa học, làm phong phú thêm hiểu biết về sự tương tác giữa quyền lực thuộc địa và sự hiện đại hóa cưỡng ép.

PGS.TS Trần Kiên là Giảng viên cao cấp, Khoa Luật tư, Trường Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Ảnh: VNU

Về pháp luật, sách chỉ ra rằng các sắc lệnh Pháp năm 1873 đã áp dụng luật nhãn hiệu Pháp tại Đông Dương, với các điều chỉnh để phù hợp với bối cảnh địa phương, chẳng hạn như hình thức đăng ký bắt buộc để bảo vệ thương mại thuộc địa. Điều này không chỉ là sự cấy ghép mà còn là thí nghiệm, vì Pháp đã thử nghiệm các quy định về bảo hộ sáng chế và quyền tác giả ở Việt Nam trước khi hoàn thiện ở chính quốc.

Về bản án, sách khai quật các vụ việc đa dạng mang tính biểu tượng để chứng minh rằng pháp luật về sở hữu trí tuệ đã được áp dụng thực tiễn từ thời thuộc địa. Bản án Phủ doãn Thừa Thiên năm 1942 liên quan đến các tác phẩm của cố nhà thơ Hàn Mặc Tử là một ví dụ điển hình thu hút sự chú ý lớn từ dư luận và báo chí đương thời. Điều này phản ánh "phòng thí nghiệm thuộc địa" không chỉ là khung pháp lý mà còn là sân khấu cho các tranh tụng, nơi chính quyền bản địa thử nghiệm các nguyên tắc quyền tác giả trong bối cảnh văn hóa Á Đông.

Về đóng góp cho nghiên cứu luật thực định về sở hữu trí tuệ nói riêng, sách đã tái hiện một hệ thống pháp lý phức tạp, với hơn 100 văn bản quy phạm pháp luật và hàng chục án lệ, bản án do tòa án các chính quyền trước đây xét xử được khai thác từ các kho lưu trữ Việt Nam, Pháp và Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO). Thay vì coi luật sở hữu trí tuệ Việt Nam bắt đầu từ thập niên 1980, tác giả chứng minh rằng nó đã tồn tại từ 1864, với sự chuyển tiếp tuy có đôi lúc mang tính hệ thống từ thuộc địa (dựa trên luật Pháp) sang xã hội chủ nghĩa (qua kiểm duyệt và khuyến khích sáng tạo nhà nước).

Đối với luật so sánh nói chung, sách cung cấp một mô hình nghiên cứu liên ngành, so sánh giữa các chế độ pháp lý: phong kiến, thuộc địa, xã hội chủ nghĩa và thị trường. Sách thảo luận về lý thuyết cấy ghép pháp luật (legal transplant), cho thấy sự thành bại phụ thuộc vào bối cảnh văn hóa và chính trị, như việc duy trì luật Pháp thuộc địa sau 1945 ở miền Bắc. Điều này làm phong phú thêm các công trình so sánh, bằng cách áp dụng vào ngữ cảnh Đông Á, nơi sở hữu trí tuệ không chỉ là công cụ kinh tế mà còn là công cụ chính trị và văn hóa.

Trong lời tựa, Liam C. Kelley, Viện Nghiên cứu châu Á, Đại học Brunei Darussalam, nhận xét, cuốn sách của PGS.TS Trần Kiên là công trình đáng để các thế hệ sau suy ngẫm và kế thừa, giữa dòng chảy bất tận của lịch sử pháp lý Đông Dương xưa.

Hà Hương