Thấy gì từ báo cáo của Cục Bản quyền Mỹ về AI?

Trí tuệ nhân tạo, đặc biệt là AI tạo sinh, đã gây bão khắp thế giới trong năm 2023. Ảnh: Reuters

Sự ra đời của các mô hình trí tuệ nhân tạo (AI - artificial intelligence) có thể sử dụng rộng rãi trong công chúng là một bước tiến vượt bậc về công nghệ. Tiến bộ này mở ra rất nhiều cơ hội mới cho xã hội loài người, nhưng cũng đặt ra không ít thách thức lớn. Trong lĩnh vực sở hữu trí tuệ (SHTT), đặc biệt là đối với quyền tác giả, AI đang làm đảo lộn những nguyên tắc căn bản nhất. Với sự hỗ trợ của AI, bất cứ ai cũng có thể “sáng tạo” - tạo ra những hình ảnh, nội dung, âm thanh mới. Trong bối cảnh này, cộng đồng tác giả, nghệ sĩ sáng tạo có những phản ứng khác nhau, nhưng nhìn chung đều lo lắng cho một tương lai không chắc chắn, khi các sáng tạo do AI làm ra có thể cạnh tranh với sáng tạo của con người.

Rõ ràng là lại một lần nữa, luật về bản quyền phải đối mặt với những thay đổi về công nghệ. Từ khi ra đời đến nay, các tiến bộ kỹ thuật, công nghệ luôn gắn liền với những thay đổi trong các quy định của luật về bản quyền. Sự ra đời của máy in Gutenberg, của nhiếp ảnh, của điện ảnh, của các chương trình máy tính, của máy photocopy, của CD và VCD, của Internet... - những tiến bộ này đều là những yếu tố tạo dựng nên luật về bản quyền hiện đại của ngày nay. Sau mỗi lần thay đổi vì tác động của công nghệ, chúng ta lại thấy rằng luật về bản quyền có sự linh hoạt và khả năng thích ứng cao.

Tuy nhiên, chưa bao giờ trong lịch sử, luật về bản quyền phải đối mặt với nhiều câu hỏi “sinh tồn” như hiện nay: Ở mức độ nào nội dung do AI tạo ra có thể thay thế sáng tạo của con người? Ở mức độ nào sáng tạo của con người khác biệt so với sáng tạo của AI? Mục tiêu khuyến khích sáng tạo của luật về bản quyền cần được hiểu như thế nào trong bối cảnh hiện nay? Làm thế nào để khuyến khích sáng tạo của con người nhưng lại không ngăn cản sự phát triển của công nghệ? Những câu hỏi này đã được đặt ra cho nhà làm luật ở nhiều quốc gia trên thế giới, đặc biệt là ở những quốc gia phát triển - nơi ngành công nghiệp giải trí sáng tạo đang bị xáo trộn bởi AI, như Mỹ, Anh, Pháp, Trung Quốc, Hàn Quốc...

Gần đây, Cục Bản quyền Mỹ (United States Copyright Office - USCO) đã ra Báo cáo về Bản quyền và Trí tuệ nhân tạo. Phần 1 của báo cáo này mang tên “Digital Replicas” (tạm dịch “Bản sao số hóa”) ra mắt công chúng vào ngày 31-7-2024(1). Phần 2 của báo cáo mang tên “Copyrightability” (tạm dịch “Khả năng bảo hộ bằng luật bản quyền”) được đăng tải trên trang web của USCO ngày 29-1- 2025(2), thu hút sự chú ý của các chuyên gia pháp lý, cộng đồng công nghệ cũng như của ngành công nghiệp giải trí sáng tạo.

Phần 1 của báo cáo đề cập đến vấn đề nội dung video do AI tạo ra, ví dụ như các video biểu diễn ca nhạc (một video do AI tạo ra giả giọng ca của hai ca sĩ nổi tiếng người Mỹ là Drake và The Weekend được đưa lên mạng vào tháng 4-2023 đã thu hút hàng triệu lượt xem), video giả mạo giọng nói, hình ảnh của các chính trị gia (như video giả mạo cựu Tổng thống Mỹ Joe Biden kêu gọi tẩy chay bầu cử), hay thậm chí video mang tính khiêu dâm giả mạo cá nhân.

Báo cáo nhấn mạnh rằng với AI, việc tạo ra hình ảnh, video giả mạo trở nên vô cùng nhanh chóng và dễ dàng. Điều này tạo ra vô số nguy cơ, không chỉ cho ngành công nghiệp giải trí, cho các chính trị gia mà còn đối với mọi công dân. Báo cáo cũng kết luận rằng luật hiện nay chưa cho phép bảo vệ hữu hiệu cá nhân trước hành vi vi phạm này và đề xuất thông qua một luật liên bang để bảo vệ “bản sao số” giọng nói, hình ảnh của mỗi cá nhân trong suốt cuộc đời cá nhân, đồng thời cho phép cá nhân khai thác thương mại và li-xăng bản sao số như một tài sản SHTT. Riêng đối với các nội dung giả mạo một “phong cách nghệ thuật”, báo cáo thừa nhận sự “nghiêm trọng” của nguy cơ này đối với các nghệ sĩ, nhưng cũng nhấn mạnh rằng luật về bản quyền không bảo vệ một “phong cách nghệ thuật”.

Phần 2 của báo cáo, vốn rất được mong đợi vì trả lời trực tiếp câu hỏi về khả năng bảo hộ tác phẩm do AI tạo ra. Cần phải nhấn mạnh rằng, luật của Mỹ cũng như của nhiều quốc gia khác, chỉ công nhận các tác phẩm sáng tạo do con người tạo ra. Nguyên tắc căn bản này dựa trên điều khoản liên quan tới luật về bản quyền trong Hiến pháp Mỹ và được Tòa án Tối cao khẳng định lại. Tới nay, chưa có tòa án nào tại Mỹ công nhận quyền tác giả cho một tác giả AI.

Tuy nhiên, báo cáo cho rằng luật về bản quyền của Mỹ đủ linh hoạt để áp dụng cho trường hợp AI: tác phẩm do AI tạo ra có thể được luật về bản quyền bảo hộ, nếu như có một tác giả con người đóng góp “đủ” yếu tố: như khi phần sáng tác của con người có thể nhận biết được, hay khi tác giả con người chỉnh sửa, cải thiện kết quả sáng tạo của AI để tạo ra sáng tạo mới. USCO cũng khẳng định rằng việc sử dụng AI để hỗ trợ sáng tạo hoàn toàn không là yếu tố loại trừ sự bảo hộ của luật về bản quyền.

Theo Giám đốc USCO, ông Shira Perlmutter, thì “khi sự sáng tạo của con người được thể hiện qua việc sử dụng một hệ thống AI, thì sáng tạo đó vẫn được bảo hộ. Tuy nhiên, bảo hộ những nội dung mà trong đó các yếu tố sáng tạo lại do máy móc tạo ra, thì đi ngược lại với mục đích của luật bản quyền quy định trong Hiến pháp Mỹ”.

Có thể nói báo cáo của USCO thể hiện rất rõ khuynh hướng hiện nay là điều chỉnh luật để tạo điều kiện cho AI phát triển nhưng đồng thời cũng tìm các giải pháp để đảm bảo an ninh số cho người dân và đảm bảo quyền lợi của các nghệ sĩ, nhà sáng tạo con người. Khuynh hướng này có thể quan sát thấy ở luật và các dự án luật của Liên minh châu Âu (EU), của Anh, của Pháp, những quốc gia đi đầu về giải trí sáng tạo. Đây cũng là một nguồn tham khảo để cho các nhà làm luật quốc gia khác xem xét nhằm xây dựng, sửa đổi luật nước mình cho phù hợp với tình hình mới hiện nay.

(1) https://www.copyright.gov/ai/Copyright-and-Artificial-Intelligence-Part-1-Digital-Replicas-Report.pdf
(2) https://www.copyright.gov/ai/Copyright-and-Artificial-Intelligence-Part-2-Copyrightability-Report.pdf

Lê Thiên Hương