Thế giới đánh giá việc sở hữu hạt nhân của Iran

Reuters ngày 5/1 dẫn thông báo của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) xác nhận Iran đã bắt đầu quá trình làm giàu uranium mức 20%, cấp độ cao nhất mà nước này từng đạt được trước khi thỏa thuận hạt nhân 2015 được Tehran ký với các cường quốc thế giới (Nga, Mỹ, Trung Quốc, Anh, Pháp và Đức), còn gọi là Kết hoạch hành động toàn diện chung (JCPOA).

Tổng thống Iran Hassan Rouhani tới thăm một trung tâm hạt nhân cách đây không lâu. Ảnh: Reuters

Cùng ngày, Liên Hợp Quốc, Liên minh châu Âu (EU) cùng các quốc gia còn lại trong thỏa thuận 2015 và cả Mỹ (dù đã rút khỏi JCPOA từ 2018), lên tiếng quan ngại về bước đi của Tehran, hối thúc nước này khẩn trương quay lại tuân thủ JCPOA.

Một số quốc gia trong khu vực thậm chí kêu gọi quốc tế cứng rắn với Tehran, song Nga, một bên ký kết JCPOA, lại đề nghị các bên bình tĩnh, tránh “bi kịch hóa” vấn đề. Đại sứ Nga tại các tổ chức quốc tế ở Vienna, Áo, ông Mikhail Ulyanov, đánh giá, quyết định mới nhất của Iran là đáng tiếc, nhưng mọi thứ có thể cứu vãn vì chương trình hạt nhân của Iran vẫn minh bạch và có thể kiểm chứng.

Giới chuyên gia cũng nhìn nhận, dù Iran tăng cấp độ làm giàu uranium, song điều đó không có nghĩa nước này sắp sở hữu vũ khí hạt nhân.

Uranium được khai thác trong tự nhiên, song không phải uranium nào cũng làm được nhiên liệu hạt nhân. Chỉ có đồng vị uranium-235 mới có thể được dùng để cung cấp năng lượng cho các lò phản ứng và chế tạo bom, nhưng nó chỉ chiếm khoảng 0,7% khối lượng uranium được khai thác.

Làm giàu uranium là quá trình thu thập đồng vị uranium-235 trong quặng lên mức cao hơn nhờ sử dụng các máy ly tâm hiện đại. Uranium được coi là làm giàu ở cấp độ thấp nếu tỷ lệ tinh khiết của nó từ 0,7% đến 20%. Uranium làm giàu ở cấp độ cao nếu tỷ lệ đồng vị uranium-235 trong nó vượt ngưỡng 20%.

JCPOA quy định việc làm giàu uranium của Iran bị giới hạn ở mức tối đa là 3,67%, vừa đủ để sản xuất năng lượng. Từ khi rút bớt các cam kết trong JCPOA hồi năm 2019 để đáp trả việc Mỹ rời khỏi thỏa thuận, Iran duy trì cấp độ uranium làm giàu ở ngưỡng 4,5% suốt hơn một năm qua. Tuy nhiên, để sản xuất vũ khí hạt nhân, uranium cần được làm giàu ở mức trên 90%.

Trữ lượng uranium làm giàu ở cấp độ thấp của Iran hiện là gần 2,5 tấn, cao hơn ngưỡng trên 200 kg mà JCPOA quy định, nhưng thấp hơn mức 8 tấn mà Iran từng sở hữu trước JCPOA, theo báo cáo của IAEA được Reuters trích dẫn.

Với việc tuyên bố đủ sức làm giàu uranium ở mức 20%, Iran cho thấy rõ năng lực vượt trội của nước này trong lĩnh vực hạt nhân. Vào những năm 2006, khi căng thẳng giữa Mỹ và Iran bùng nổ, Iran từng sở hữu lượng uranium làm giàu gần 20% rất lớn.

Trong một báo cáo khác của IAEA, để sản xuất một đầu đạn hạt nhân cần 8kg plutonium hoặc 25kg uranium được làm giàu cấp độ cao. Về mặt lý thuyết, Iran có năng lực chế tạo nhiên liệu của bom hạt nhân.

Tuy vậy, để thu thập đủ uranium phục vụ công tác làm giàu để rồi có đủ 25kg uranium cấp độ cao cho việc chế tạo một đầu đạn hủy diệt, Iran sẽ mất rất nhiều thời gian. Phần lớn máy ly tâm hạt nhân của Iran đã bị hủy hoặc phong tỏa theo thỏa thuận năm 2015.

Tiếp đó, để chế tạo bom hạt nhân, chỉ uranium làm giàu là chưa đủ. Iran vẫn cần mồi kích hoạt quá trình phân hạch nguyên tử trong bom, thiế kế đầu đạn, thiết kế tên lửa và các thiết bị tiên tiến khác, vốn đòi hỏi thời gian dài nghiên cứu với sự trợ giúp của các cường quốc.

Hiện chưa có báo cáo nào cho thấy Iran đủ khả năng hoặc đã bắt đầu chế tạo những bộ phận này. Phía Tehran cũng chưa từng nói gì về kế hoạch chế tạo vũ khí hủy diệt.

Reuters cho biết, năm 2013, lãnh tụ tối cao Iran Ayatollah Ali Khamenei đã ban hành án lệnh Fatwa cấm tuyệt đối việc sản xuất bom hạt nhân vì nó trái với các nguyên tắc của đạo Hồi.

Năm 2019, IAEA xác nhận tất cả 14 cuộc thanh sát của cơ quan này được tiến hành trên mặt đất cũng như từ vệ tinh đã khẳng định Iran không còn khả năng chế tạo ra một quả bom hạt nhân và không có bất cứ hoạt động nào nhằm sản xuất loại vũ khí này.

Hiện tại, các cơ sở hạt nhân của Iran đều nằm dưới sự kiểm soát nghiêm ngặt của đông đảo đội ngũ chuyên gia của IAEA. IAEA và Iran từng căng thẳng vì chuyện Tehran ngăn thanh sát viên IAEA kiểm tra hai cơ sở hạt nhân vào năm 2020, song vấn đề này đã được giải quyết.

Thiện Nhân