Thế giới ngôn ngữ thơ của Trần Quang Quý trong thơ Namkau
Giữa bạt ngàn tác giả thơ Việt đang lan tỏa và tìm cách lập ngôi cho ngôn ngữ thơ của mình, thì giới văn chương Việt Nam đã minh định nên tầm vóc Trần Quang Quý qua tài năng thi ca và sức lao động không mệt mỏi của ông sau nhiều năm bền bỉ cùng câu chữ!
Ngôi thơ trong kiếp chữ
Giữa bạt ngàn tác giả thơ Việt đang lan tỏa và tìm cách lập ngôi cho ngôn ngữ thơ của mình, thì giới văn chương Việt Nam đã minh định nên tầm vóc Trần Quang Quý qua tài năng thi ca và sức lao động không mệt mỏi của ông sau nhiều năm bền bỉ cùng câu chữ! Điều rất dễ nhận thấy ở thơ Trần Quang Quý là sự độc đáo, hàm ngôn và tươi mới trong ngôn ngữ thơ. Sự làm mới liên tục của ông đã tạo ra nét riêng của thơ ông, đồng thời còn góp phần mở rộng các trường nghĩa mới cho ngôn ngữ Việt. Có thể nói, cuộc đời thơ của Trần Quang Quý là sự cần mẫn và liên tục những tìm tòi sáng tạo cho thơ.
Thi sĩ Trần Quang Quý và phu nhân của ông, Nhà văn Y Mùi.
Với những đóng góp ấy, mặc nhiên, ông đã trở thành những người mở đường sáng tạo và đổi mới tích cực cho thơ Việt Nam trong giai đoạn vừa qua. Cũng cần nói thêm rằng, đã có rất nhiều tác giả thơ tích cực "làm mới mình, làm khác mình" trong cuộc cách tân thơ rầm rộ vài mươi năm trở lại đây, nhưng thành công như Trần Quang Quý là không nhiều, bởi sự cách tân của Trần Quang Quý là sự sáng tạo, tìm tòi độc đáo, được kết hợp giữa ngôn ngữ Việt và ý tứ thơ. Nhà thơ Trần Quang Quý đã xuất bản hơn hai mươi đầu sách. Trong sự nghiệp văn chương của mình, ông đã giành được nhiều giải thưởng có giá trị. Năm 2016, ông đã được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật cho cụm 3 tác phẩm thơ: "Giấc mơ hình chiếc thớt"; "Siêu thị Mặt"; "Màu tự do của đất".
Năm 2022 biết mình mắc trọng bệnh và sắp đi xa, ông đã cho xuất bản cùng lúc 3 tập thơ là "Miền tỏa bóng"; "Những sắc màu đa thức" và "Những nẻo người". Có thể nói, đó là những ấn phẩm thơ quý mà thi sĩ họ Trần gửi lại nhân gian trước khi hóa về cõi vĩnh hằng! Ba thi phẩm này mang đậm nét quá trình sáng tạo liên tục trong thế giới thơ của Trần Quang Quý. Có thể nói Trần Quang Quý đã tạo ra những ngôi chữ trong kiếp thơ của mình. Nói một cách khác thì người thơ đã nhập hồn mình vào xác chữ, để tạo ra một hệ thống ngôn ngữ thơ Việt độc đáo và đa chiều mang thương hiệu của riêng ông.
Định hình dòng thơ Namkau trong Những sắc màu đa thức
Trần Quang Quý là người ưa thích và lấy việc tìm ra chữ mới, cách viết mới cho thơ Việt làm nguồn mạch để sáng tạo và cống hiến. Điều này trong giới thơ ca luôn là một mệnh lệnh. Xưa, Đỗ Phủ thi thánh đã từng nói: "Ngữ bất kinh nhân, tử bất hưu!" (Làm thơ, dùng chữ không khiến người nể sợ, thì chết không an), nay, giới thơ ca thường bảo nhau: "Viết về cái gì và viết như thế nào?". Mấy câu hỏi ấy tưởng như đơn giản này nhưng lại là thách thức liên tục đối với cả người viết và người đọc của thơ trong quá trình vận động để tồn tại và phát triển của thi ca cùng lịch sử.
Mấy năm vừa qua Trần Quang Quý đã sáng tạo ra một thể thức thơ mới đó là thơ Namkau. Ấy là một dạng thức thơ mà mỗi bài gồm năm (5) câu thơ, được tách thành hai phần. Phần đầu ông gọi là phần Trình diễn, phần sau của bài thơ là Kết và Nghiệm. Năm 2016, ông xuất bản tập thơ Namkau đầu tiên, nhiều bài thơ trong tập ấy đã được rất nhiều nhà thơ, nhà phê bình văn học cổ vũ và tán thưởng. Từ đó đến nay, Namkau thơ mặc nhiên là một hình thức thơ được nhiều người sáng tác lựa chọn. Đấy, có thể coi là một đóng góp khá ấn tượng của Trần Quang Quý cho nền thơ Việt Nam hôm nay. Có thể nói, điểm nhấn của bộ ba tác phẩm mà Trần Quang Quý công bố lần này là tập thơ Namkau Những sắc màu đa thức của ông.
Trong rón rén bình minh chợt nhú/ ban mai vừa cởi cúc mùa thu.
Hai câu thơ trên hiện lên trong trí nhớ khi tôi ngồi viết về ông, nó là hai câu Kết và Nghiệm của một bài thơ Namkau mà Trần Quang Quý giới thiệu từ năm 2016. Trong "Những sắc màu đa thức", tần suất những câu thơ động, lạ và tỉnh thức như thế xuất hiện rất nhiều:
Hoa bưởi trắng miền em trinh trắng/ thơm tháng ba thơm núm em cười/ thắp nắng bằng màu hoa giản dị/…/ Tôi đơm hết mùa hương trên ngực gió/ ướp cả chiều vào một làn môi. (Tháng ba).
Cánh buồm đã duỗi sâu ký ức/ ghim đôi mắt chiều xa/ có bến sông nằm lỡ một đời đò/…/ Đã qua bao bến nhớ/ chưa qua bờ đứng lệch cả ngày xưa! (Bên sông).
Trần Quang Quý sáng tạo ra một thể thơ bằng một sự tìm tòi của ý tưởng, của tư duy thơ, chứ không phải một hình thức để bó buộc ngôn ngữ thơ mình! Lúc sinh thời ông luôn tâm niệm là: Làm mới ngôn ngữ thơ, bởi vậy nên ông đọc thơ người khác cũng bằng tâm thức ấy để tìm cái hay trong cái mới của ngôn ngữ thơ! Với mạch thơ Namkau, bởi nó hạn chế về câu chữ, nên ngôn ngữ của nó là thứ ngôn ngữ thơ đại diện, nó không thuộc nhóm ngôn ngữ tự nhiên, dung dị những vân vi, những dãi dề bày tỏ… Mỗi bài thơ Namkau của Trần Quang Quý được thiết đặt tinh tế bằng những cụm ngôn ngữ minh triết, những ám ảnh và gợi thức:
Bộ ba tác phẩm của thi sĩ Trần Quang Quý xuất bản năm 2022.
Có cái mặt phởn phơ đêm trung thu mót trăng/ có cái mặt ả đào dẻo mắt/ có cái mặt quặn đời chật hẹp…/…/ Lại có cái mặt mà không thành mặt/ dán vào đâu cũng chẳng giống mặt người. (Mặt lạc).
Bài thơ "Mặt lạc" trên đây là một bài được viết bằng những cụm chữ mới lạ. Cái bản mặt sinh học của con người thì rất dễ thấy, nhưng cái gương mặt làm người, cái gương mặt mang "tính người" thì chưa chắc đã hiện hữu và đồng nhất với gương mặt sinh học của mỗi cá nhân. Bài thơ chỉ khoảng trăm chữ, mà ý thơ thì sâu sắc và gợi mở, đó là cách lập tứ của một cây bút thơ tài hoa và trí tuệ! Đấy là "Mặt lạc", còn đây là một cách luận giải khác về mặt:
Lang thang từ lối mòn heo hút đến đại lộ/ những bước chân dẫm dọc ngang lịch sử/ tiếc những con đường không thành./…/ Có người đi cùng kiệt núi sông/vẫn là người không mặt. (Diện).
Trong thơ Namkau nói riêng và thơ của Trần Quang Quý nói chung, thì cái tên bài thơ không đơn thuần chỉ là một khái niệm để định danh cho ý tứ thơ, mà nó còn là một phần quan trọng trong nội dung của bài thơ! Những người thơ tài hoa và chuyên nghiệp trong sáng tác của mình luôn biết cách để mở rộng sức chứa, sức tải cho câu chữ, luôn bắt câu chữ phải biến ảo để tiếp cận đa chiều hơn, sâu hơn với cõi người.
Đêm dài quá không sao ngủ hết/ tuổi dần cao giấc ngủ co dần/ thấp thỏm đợi bình minh giải cứu/…/ Nằm vơ vẩn những tầm thường hoang phí/ trót gửi ngân hàng không lãi suất thời gian. (Những đêm)
Cái cách mà Trần Quang Quý dùng thể thơ Namkau để làm hay, làm mới cho ngôn ngữ thơ mình qua ấn phẩm "Những sắc màu đa thức" là rất đáng trân trọng. Điều đáng quý và độc đáo nữa trong sáng tạo của Trần Quang Quý là ngôn ngữ thơ dù để hiểu, hay để dẫn gợi, thấu cảm, đều gắn chặt với văn hóa và ngôn ngữ thuần Việt. Có thể đây chính là điểm nhấn để những sáng tạo của ông dễ được đông đảo bạn đọc và giới chuyên môn ghi nhận:
Cơn gió góa đi lẻ ngày thu cuối/ bến sông gầy mùa cạn nhớ ai/ những ngày hè dập dìu bãi tắm/…/… Gió hy vọng gặp ngày hè quá lứa/ biết đâu còn cạp lại nong nia. (Duyên cuối).
Với thơ Namkau, Trần Quang Quý đã đóng góp vào thơ Việt Nam một thể thức thơ khá hợp với tiếng Việt, chữ Việt, hợp với cách nói, cách nghĩ của người Việt, thơ ấy dung hợp tốt đối với mọi thi liệu trong cuộc sống của người Việt Nam, nên chúng ta có thể hy vọng rằng Namkau sẽ tồn tại và phát triển tốt trong đời sống văn chương Việt Nam.
Thay lời kết
Càng đọc thơ Trần Quang Quý ở những tập gần đây, và đặc biệt với tác phẩm thơ Namkau "Những sắc màu đa thức", càng nhận thấy sự biến ảo đa dạng, đa chiều của ngôn ngữ thơ với mật độ ngày một dày hơn! Tài năng thơ và năng lực sáng tạo liên tục ấy đã đặt thi sĩ Trần Quang Quý vào vị trí những nhà thơ tiêu biểu của thơ ca Việt Nam hôm nay. Đọc thơ Trần Quang Quý, ta nhận ra rõ nét hơn một thiên chức nữa của nhà thơ là tạo nên chữ mới cho ngôn ngữ và mở thêm các tầng nghĩa mới cho chữ.
Trần Quang Quý đã thành công trong cách lập Ngôi cho câu chữ của thơ mình. Trong thế giới ngôn ngữ thơ của ông, câu chữ không được phép lặp lại mình, như thể nó sinh ra một lần rồi phải chết, để đến bài thơ sau, là cơ hội cho một kiếp chữ mới khai sinh! Sự sinh diệt liên tục ấy khiến câu chữ của thơ ông luôn độc đáo và mới mẻ!
