Thế giới trước nỗi lo vaccine tăng giá

Tăng giá liệu có hợp lý?

Hãng dược Pfizer và Moderna đã tăng giá trong các hợp đồng bán vaccine ngừa COVID-19 cho Liên minh châu Âu (EU) giữa lúc nhu cầu vaccine vẫn rất cao. Báo Financial Times ngày 1-8 dẫn tài liệu hợp đồng và thông tin từ một số quan chức cho biết giá vaccine của Pfizer tăng từ 15,5 euro/liều lên 19,5 euro/liều, còn Moderna áp dụng mức giá mới là 25,5 USD/liều thay cho giá 19 euro (22,6 USD) trong thỏa thuận ban đầu.

Một quan chức thân cận với các cuộc đàm phán vaccine của châu Âu cho biết các hãng dược đã sử dụng sức mạnh của mình trên thị trường và muốn tăng giá bán vaccine của họ có hiệu quả.

Giám đốc điều hành của Pfizer - ông Albert Bourla đề xuất tăng giá vaccine cao hơn hiện tại rất nhiều.

Theo điều khoản thỏa thuận đạt được trong năm nay, Pfizer và Moderna sẽ cung cấp tổng cộng 2,1 tỉ liều vaccine cho EU đến năm 2023. Thỏa thuận được đàm phán lại sau khi dữ liệu thử nghiệm giai đoạn 3 cho thấy vaccine công nghệ mRNA của 2 hãng này có hiệu quả cao hơn các loại của AstraZeneca và Johnson & Johnson.

Châu Âu mới đây cho biết đang thực hiện mục tiêu tiêm ngừa đầy đủ cho 70% dân số vào cuối mùa hè này. Tuy nhiên, các hãng dược như Pfizer và Moderna dự kiến sẽ thu thêm hàng chục tỉ USD trong năm nay nhờ các hợp đồng cung cấp vaccine cho các nước để tiêm liều bổ sung trong bối cảnh biến thể Delta lây lan mạnh.

Tính đến cuối tháng 7, đã có hơn 4 tỉ liều vaccine COVID-19 được sử dụng trên thế giới. Vậy chi phí để sản xuất vaccine gồm những gì?

Giá của vaccine

Theo nghiên cứu của Trung tâm Về phát triển kỹ thuật hệ thống (CPSE) thuộc Đại học Hoàng gia London (Anh) công bố cuối năm 2020, chi phí sản xuất bình quân một liều vaccine Pfizer (30 microgam hoạt chất) là 0,61 USD và một liều vaccine Moderna (100 microgam hoạt chất) là 2,02 USD. Chi phí này bao gồm nguyên liệu và phương tiện sản xuất chứ chưa tính chi phí hoàn thiện sản phẩm (chai lọ, đóng gói, kiểm tra chất lượng...). Giáo sư Nilay Shah ở CPSE ước tính khâu hoàn thiện loại vaccine ARN thông tin (mRNA) tốn khoảng 0,27 USD cho mỗi lọ 10 liều. Như vậy, cuối cùng giá thành vaccine Pfizer vào khoảng 0,88 USD và vaccine Moderna 2,29 USD.

Để tránh tình trạng nâng giá, chỉ còn giải pháp miễn trừ nghĩa vụ bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ với vaccine COVID-19 song song với cơ chế COVAX.

Song, theo Báo Le Monde (Pháp), chi phí đã nêu vẫn chưa đầy đủ. Tiến sĩ Zoltan Kis - tác giả nghiên cứu của CPSE - giải thích: “Chi phí cuối cùng của vaccine còn bao gồm nhiều yếu tố khác như chi phí nghiên cứu và phát triển, thử nghiệm lâm sàng, phân phối, sở hữu trí tuệ và chi phí pháp lý... Ngoài ra, trong giá bán còn phải cộng thêm tỉ suất lợi nhuận”.

Các vaccine theo công nghệ mRNA của Pfizer-BioNTech và Moderna được phát triển một phần dựa trên các bằng sáng chế trước đó. Trong đó có công nghệ tạo một ARN thông tin vô hại do Đại học Pennsylvania thiết kế được cấp bằng sáng chế năm 2005. Pfizer và Moderna mỗi công ty phải trả 75 triệu USD mới có quyền sử dụng công nghệ này.

Vaccine Pfizer còn sử dụng một công nghệ do Viện Y tế quốc gia Mỹ phát triển năm 2016 nhằm thêm một cặp axít amin (proline) vào protein gai của virus SARS-CoV-2 để được các kháng thể nhận diện dễ dàng hơn. Để sử dụng công nghệ này, chi phí phải trả cho Chính phủ Mỹ có thể lên đến 1,8 tỉ USD theo nghiên cứu của Đại học New York. Hãng Pfizer đã đồng ý thanh toán với số tiền chưa rõ.

Ngoài ra, các giai đoạn thử nghiệm lâm sàng cũng rất tốn kém. Đối với giai đoạn 3, chi phí bình quân là 7.000 USD cho mỗi bệnh nhân. Pfizer quy tụ hơn 43.000 người tham gia thử nghiệm, như vậy phải chi ít nhất 300 triệu USD.

Tạp chí kinh tế L’Usine Nouvelle (Pháp) phân tích Pfizer có thể căn cứ 5 yếu tố sau đây để tăng giá vaccine.

Thứ nhất tận dụng ưu thế gần như độc quyền. Pfizer giữ vị thế đàm phán mạnh ở châu Âu vì đã sở hữu vaccine đầu tiên và còn chiếm nhiều ưu thế khác như minh bạch trong sản xuất và phân phối, vaccine ít tác dụng phụ và chống được các biến thể.

Thứ hai là việc điều chỉnh giá phù hợp với sức mua các nước. Pfizer đưa ra nhiều mức giá khác nhau tùy quốc gia, tùy số lượng đơn hàng và thời gian giao. Giá một liều có thể bằng giá gốc đối với các nước có thu nhập thấp (6,5 USD đối với Liên minh châu Phi) cho đến 28 USD đối với Israel (Israel muốn giao hàng nhanh).

Thứ ba là hãng muốn tối ưu hóa lợi nhuận. Tháng 2-2021, ông Frank D’Amelio - Giám đốc Tài chính của Pfizer đã đánh tiếng giá vaccine hiện hành còn thấp trong khi sản xuất vaccine cần nhiều năm nghiên cứu, thử nghiệm chấp nhận rủi ro cao.

Thứ tư là việc đầu tư cho tổ chức công nghiệp phức tạp. Vaccine mRNA có thể được sản xuất dễ dàng với số lượng lớn. Nhưng, để giao hàng đủ và đúng hạn, Pfizer phải đầu tư mở rộng nhà máy, tìm thêm các nhà cung cấp và nhà thầu phụ mới để hoàn thiện, đóng gói và bảo quản vaccine. Ngoài ra, Pfizer cũng hy vọng sẽ sản xuất loại vaccine mới bảo quản ở nhiệt độ thông thường từ 4-6 tháng và dạng vaccine không cần pha loãng. Các cải tiến này đều cần vốn đầu tư.

Thứ năm là hiệu quả trong việc đối phó với các biến thể. Mục tiêu của Pfizer là sản xuất nhanh vaccine mới đủ sức ngăn ngừa các biến thể.

Tăng giá vaccine có thể khiến các quốc gia đang phát triển rơi vào tình cảnh khó khăn.

Những bất an

Trong thông báo ngày 29-7, Liên minh Vaccine cho tất cả mọi người ước tính hai hãng dược Pfizer-BioNTech và Moderna đang tính giá bán vaccine ngừa COVID-19 cho các chính phủ cao hơn 41 tỉ USD so với chi phí sản xuất ước tính.

“Các hãng dược đang đòi cả thế giới tiền chuộc vào thời điểm khủng hoảng toàn cầu chưa từng có. Đây có lẽ là một trong những vụ trục lợi lớn nhất lịch sử” - bà Anna Marriott, quản lý chính sách y tế của Oxfam, một thành viên của Liên minh Vaccine cho tất cả mọi người phát biểu.

Ví dụ, Colombia có thể đã phải trả nhiều hơn 375 triệu USD cho các liều vaccine Pfizer-BioNTech và Moderna, so với giá thành ước tính. Đối với các nước giàu, Pfizer-BioNTech và Moderna đã bán hơn 90% số vaccine của họ với giá cao gấp 24 lần chi phí sản xuất ước tính.

Cả hai hãng dược đều không đồng ý chuyển giao đầy đủ công nghệ vaccine với bất kỳ nhà sản xuất có năng lực nào ở các nước đang phát triển dù nó có thể giúp tăng nguồn cung toàn cầu, hạ giá thành và cứu sống hàng triệu người.

Theo Liên minh Vaccine cho tất cả mọi người, công nghệ vaccine mRNA hàng đầu do Pfizer-BioNTech và Moderna sản xuất - chỉ được phát triển nhờ nguồn ngân sách công với khoảng 8,3 tỉ USD - cho thấy những loại vaccine này có thể được sản xuất với chi phí là 1,2 USD một liều. Tuy nhiên, chương trình chia sẻ COVAX đã phải chi trả trung bình gấp gần 5 lần, chưa kể cũng phải vật lộn để có đủ liều lượng và đáp ứng tốc độ yêu cầu.

Động thái tăng giá vaccine mang đến nhiều nỗi lo.

Liên minh Vaccine cho tất cả mọi người cho biết nếu không có độc quyền dược phẩm về vaccine làm hạn chế nguồn cung và đẩy giá lên, số tiền mà COVAX chi cho đến nay có thể đủ để tiêm chủng cho mọi người ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình bằng giá thành sản xuất.

Liên minh Vaccine cho tất cả mọi người, Oxfam và UNAIDS, cho rằng việc một số nước giàu không ủng hộ việc dỡ bỏ độc quyền và giảm giá vaccine đang ở mức cao một cách bất hợp lý đã góp phần trực tiếp vào tình trạng khan hiếm vaccine ở các quốc gia nghèo hơn.

“Thật tội lỗi khi phần lớn nhân loại vẫn đang phải đối mặt với dịch bệnh quái ác này mà không được bảo vệ vì độc quyền dược phẩm và siêu lợi nhuận đang được đặt lên hàng đầu” - bà Winnie Byanyima, Giám đốc Điều hành của UNAIDS, nói.

Theo phân tích của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), trước đại dịch, các nước đang phát triển đang trả mức giá trung bình là 0,80 USD một liều cho tất cả các loại vaccine không phải là vaccine COVID-19. Hiện nay, ngay cả một trong những loại vaccine COVID-19 rẻ nhất trên thị trường như Oxford-AstraZeneca cũng có giá gần gấp 4 lần mức giá trung bình; vaccine Johnson & Johnson gấp 13 lần và các loại vaccine đắt tiền nhất như Pfizer-BioNTech, Moderna và Sinopharm do Trung Quốc sản xuất cao hơn tới 50 lần.

Chưa bao giờ trong lịch sử, các chính phủ mua nhiều vaccine như vậy cho một dịch bệnh và việc sản xuất quy mô lớn lẽ ra sẽ giảm chi phí, cho phép các công ty bán với giá thấp hơn. Tuy nhiên, Liên minh châu Âu (EU) được cho là đã trả mức giá thậm chí còn cao hơn cho đơn đặt hàng thứ hai của họ từ Pfizer-BioNTech. Trước đó, EU đã trả 31 tỉ euro cho 1,96 tỉ liều vaccine của Moderna và Pfizer-BioNTech.

Liên minh Vaccine cho tất cả mọi người cho biết giá vaccine được dự đoán sẽ còn tăng nếu các chính phủ không hành động và khả năng phải tiêm nhắc lại trong các năm tới.

Giám đốc Điều hành của Hãng Pfizer - ông Albert Bourla đã đề xuất mức giá dự tính trong tương lai lên tới 175 USD mỗi liều - cao hơn 148 lần so với chi phí sản xuất ước tính. Dù trước đó ông khẳng định trong một cuộc phỏng vấn hồi tháng 4 năm nay rằng: Ở các nước thu nhập trung bình, công ty sẽ giảm một nửa (so với giá nước giàu). Các nước nghèo, kể cả châu Phi, công ty chỉ bán vaccine giá gốc. Và vì các công ty dược phẩm dự đoán sẽ tính giá cao như vậy cho các đợt tiêm nhắc lại, họ sẽ tiếp tục bán vaccine cho các nước giàu thay vì bảo vệ nhân mạng toàn cầu.

“Với tình hình ngân sách chính phủ gặp khủng hoảng ở khắp mọi nơi và các ca mắc COVID-19 ngày càng tăng ở những nước đang phát triển, đã đến lúc chúng ta ngừng hỗ trợ những hãng dược giàu có. Việc cần làm lúc này là đặt con người lên trên lợi nhuận” - bà Maaza Seyoum, đại diện Liên minh châu Phi, nhấn mạnh.