Thêm một góc nhìn cho độc giả quốc tế về nỗi đau chiến tranh

Bản dịch tiếng Anh tiểu thuyết Bến không chồng của nhà văn Dương Hướng, nhan đề No Man River, do hai dịch giả Hà Mạnh Quân và Charles Waugh chuyển ngữ, chính thức được Penguin Random House SEA (chi nhánh Đông Nam Á của Nhà xuất bản Penguin Random) phát hành toàn cầu từ tháng 5/2025.

Tiểu thuyết Bến không chồng của Dương Hướng, do Hà Mạnh Quân và Charles Waugh dịch sang tiếng Anh lấy nhan đề No Man River.

Hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ đã trở thành một chủ đề lớn của văn chương Việt Nam, với hàng loạt tác phẩm khai thác đa dạng góc nhìn.

Nhưng trong đó, chỉ một số lượng khiêm tốn được dịch và giới thiệu đến độc giả quốc tế; và để kể tên tác phẩm gây chú ý đặc biệt, có lẽ chỉ đếm trên đầu ngón tay: tiêu biểu là hiện tượng The Sorrow of War (Nỗi buồn chiến tranh) của Bảo Ninh từ đầu thập niên 90, Nhật ký Đặng Thùy Trâm (Last Night I Dreamed of Peace: The Diary of Dang Thuy Tram) thập đầu thế kỷ và gần nhất là The Mountains Sing của Nguyễn Phan Quế Mai viết bằng tiếng Anh, xuất bản năm 2020.

Hòa bình lập lại 50 năm, điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội của đất nước trải nhiều chuyển biến, vì sao vẫn kể tiếp câu chuyện về cuộc chiến năm xưa? Trả lời câu hỏi này, dịch giả Hà Mạnh Quân, đồng thời cũng là giáo sư văn học tại Mỹ, tâm niệm: "Cho đến nay, đối với độc giả quốc tế, cuộc chiến tranh chủ yếu vẫn được kể lại qua tiếng nói của người Mỹ, hay người Việt di dân. Còn nhiều góc nhìn, tiếng nói của tác giả Việt Nam vẫn mới mẻ và xa lạ với thế giới Tây phương, là những mảnh ghép bổ khuyết để tạo nên một chân dung đa chiều, do đó vẫn cần được dịch và giới thiệu".

Một vết thương chung

Bến không chồng xuất bản lần đầu năm 1990, lấy bối cảnh một ngôi làng hậu phương Bắc Bộ Việt Nam trong những năm chiến tranh và hậu chiến. Làng Đông đón những cựu binh trở về với lý tưởng cải cách và xây dựng một xã hội mới, nhưng bản thân họ lại phải chật vật hòa nhập với cuộc sống thời bình. Song song đó là bi kịch của những phụ nữ mòn mỏi sau những năm tháng ngóng chồng, chờ con ngoài mặt trận.

Bìa tiểu thuyết Bến không chồng, tái bản năm 2022.

Câu chuyện lần nữa cho thấy: hậu quả chiến tranh không chỉ dừng lại ở thương vong nơi tiền tuyến, mà còn là sang chấn dài lâu trong tâm trí những người đã trải qua mưa bom bão đạn dẫu có sống sót trở về, là nỗi đau ly biệt người thân khôn nguôi trong lòng người ở lại. Làng Đông là đại diện của hàng nghìn làng quê nông thôn Việt Nam trong những năm tháng kháng chiến và hậu chiến.

Chuyển dần từ góc nhìn của vài cá nhân sang một "ký ức tập thể", tiểu thuyết khắc họa dấu chân chiến tranh hằn lên trong lịch sử, tâm thức và đời sống của cả một cộng đồng, một cộng đồng nông thôn chiếm phần đa là tầng lớp công nông. Theo dịch giả Hà Mạnh Quân, đây là điểm đặc trưng của cuốn sách so với những tác phẩm khác cùng thời viết về vết thương chiến tranh, vốn có xu hướng khai thác nội tâm và sang chấn cá nhân.

Nhà văn Dương Hướng từng chia sẻ ông viết tác phẩm "bằng cả tấm lòng yêu thương của một người lính từ chiến trường về nhìn thấy quê hương, thấy những người thân yêu của mình chịu bao mất mát thương đau vì chiến tranh".

Năm 1991, cùng Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh và Mảnh đất lắm người nhiều ma của Nguyễn Khắc Trường, Bến không chồng được trao giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam. Bến không chồng từng được dịch và xuất bản tiếng Pháp, tiếng Italy; và hai lần được chuyển thể thành phim: phim điện ảnh Bến không chồng (2001) và phim truyền hình Thương nhớ ở ai (2017), đều do Lưu Trọng Ninh đạo diễn.

Hình ảnh từ phim truyền hình Thương nhớ ở ai chuyển thể từ tiểu thuyết Bến không chồng.

Nếu văn phong Bảo Ninh giàu thẩm mỹ cùng ngôn từ trau chuốt, thì Dương Hướng viết Bến không chồng đậm chất tự sự, tập trung vào diễn biến tình tiết với ngôn ngữ kể chuyện gần gũi, giản dị, ít mỹ từ. Tuy nhiên, không vì vậy mà đây là một cuốn sách dễ đọc.

"Tác phẩm vẫn khá khó theo dõi vì số lượng đồ sộ các nhân vật, bởi lẽ nhân vật chính không phải những cá nhân, mà cả một cộng đồng. Già, trẻ, nam, nữ, không ai là không chịu ảnh hưởng của cuộc chiến và bối cảnh hậu chiến", anh Quân chia sẻ.

Là người lựa chọn, tổ chức biên dịch và đề xuất tác phẩm đến nhà xuất bản, dịch giả Hà Mạnh Quân tin tưởng Bến không chồng sẽ có chỗ đứng trên văn đàn thế giới, đóng góp một góc nhìn mới và phản ánh trải nghiệm đa dạng của hàng triệu con người đã sống qua chiến tranh.

Dương Hướng sinh năm 1948 tại tỉnh Thái Bình (cũ), hiện sống tại Quảng Ninh. Ông đã xuất bản các tiểu thuyết Bến không chồng (1990); Trần gian đời người (1991; năm 2025 tái bản với nhan đề Bóng đêm và mặt trời); Dưới chín tầng trời (2007) và hai tập truyện ngắn Gót son (1989); Người đàn bà trên bãi tắm (1995). Ông được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật Nhà nước năm 2017.

Dịch giả Hà Mạnh Quân là giáo sư văn học Mỹ và nghiên cứu dân tộc tại Đại học Montana. Ông đã đồng biên dịch các tập truyện ngắn Other Moons (nhiều tác giả); Hanoi at Midnight (Hà Nội lúc không giờ, Bảo Ninh); Longings: Contemporary Fiction by Vietnamese Women Writers; Light Out and Modern Vietnamese Stories, 1930-1954 (Tắt đèn và truyện ngắn đương đại Việt Nam giai đoạn 1930-1954); The Colors of April (nhiều tác giả) và tiểu thuyết của Tạ Duy Anh.

Phong Khang