Thí điểm VKS khởi kiện vụ án dân sự: Phù hợp nhưng cần làm rõ vai trò của VKS

Vừa qua, Quốc hội đã nghe tờ trình và báo cáo thẩm tra dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về việc thí điểm VKS khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.

Theo đề xuất này, VKS sẽ thí điểm khởi kiện dân sự tại một số địa phương, gồm Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng, Cần Thơ, Quảng Ninh và Đắk Lắk, trong thời gian ba năm, bắt đầu từ quý II năm 2025.

Đề xuất phù hợp, bảo vệ quyền công dân

ThS Lê Hoài Nam, Giảng viên Khoa Luật, Trường Đại học Kinh tế - Luật, ĐHQG TP.HCM, cho biết, thực tiễn xét xử cho thấy rằng các nhóm yếu thế như trẻ em, người già, người khuyết tật, phụ nữ mang thai, dân tộc thiểu số… thường thiếu kiến thức pháp luật, các kỹ năng cần thiết để tự bảo vệ mình.

Mặc dù theo Điều 4 (quyền yêu cầu tòa án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp) và Điều 187 (quyền khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người khác, lợi ích công cộng và lợi ích của nhà nước) của Bộ luật Tố tụng dân sự 2015, chúng ta đã có cơ chế để chính bản thân các chủ thể này đứng ra khởi kiện hoặc các cơ quan, tổ chức khác đứng ra khởi kiện thay. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp các chủ thể này lại không thực hiện đúng vai trò, dẫn đến việc chưa bảo vệ tốt nhất các lợi ích công và các nhóm dễ bị tổn thương.

Do đó, đề xuất thí điểm VKS khởi kiện nêu trên là cần thiết, tiến bộ trong bối cảnh pháp lý hiện nay và phù hợp với tinh thần bảo vệ quyền con người, các quyền cơ bản của công dân.

Một phiên tòa xét xử dân sự ở TAND TP.HCM. Ảnh: NGUYỄN TIẾN

"Đây là đề xuất hoàn toàn phù hợp, đúng đắn với tinh thần quan điểm của Đảng về xây dựng nhà nước pháp quyền, với mục đích hướng đến việc bảo vệ lợi ích của công dân, lợi ích công cộng" - ThS Nam nói.

Cạnh đó, đề xuất VKS khởi kiện vụ án để bảo vệ lợi ích công, nhóm dễ tổn thương thể hiện đúng tinh thần chủ động trong việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của VKS, theo Điều 2 Luật Tổ chức VKSND, là "bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ lợi ích của nhà nước".

Còn theo Ths Nguyễn Đức Hiếu, Đại học Quốc tế - ĐHQG TP.HCM, Hiến pháp 2013 và Luật Tổ chức VKSND đã xác định VKS có chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Tuy nhiên, VKS chưa được trao quyền chủ động khởi kiện trong nhiều trường hợp phát hiện vi phạm gây thiệt hại cho Nhà nước hoặc nhóm dễ bị tổn thương.

Ths Nguyễn Đức Hiếu

Trong khi đó, VKS có điều kiện, năng lực và vị thế tốt nhất để thực hiện điều này. Việc hạn chế sẽ giảm hiệu quả hoạt động của VKS trong việc đảm bảo thực thi pháp luật, nhất là khi phát hiện vi phạm nhưng không thể trực tiếp can thiệp.

"Trong giai đoạn đầu thực hiện đề xuất cần xác định rõ phạm vi áp dụng và ở những lĩnh vực có nhiều vi phạm gây hậu quả nghiêm trọng như môi trường, tài sản công và quyền lợi của trẻ em, người khuyết tật.... Thí điểm thi hành tại một số tỉnh, thành phố lớn; xây dựng hướng dẫn chi tiết về trình tự, thủ tục để bảo đảm tính thống nhất khi áp dụng" - Ths Hiếu nói.

Cần làm rõ vai trò của VKS

Dù đều đồng tình về việc cần thiết thực hiện thí điểm, tuy nhiên cả hai vị chuyên gia bày bỏ băn khoăn về vai trò của VKS trong vụ án do chính cơ quan này khởi kiện.

Theo ThS Nguyễn Đức Hiếu, theo nguyên tắc tố tụng dân sự thì VKS có thể tham gia với tư cách là người bảo vệ pháp chế nhưng khi được trao quyền khởi kiện, VKS còn đồng thời là người khởi kiện - tức là một bên trong vụ án.

"Điều này có thể dẫn đến xung đột vai trò và ảnh hưởng đến tính khách quan của VKS. Chúng ta có thể tham khảo mô hình của Pháp, khi phân biệt giữa VKS tham gia tố tụng với tư cách là bên chính (partie principale) và bên tham gia (partie jointe)" - Ths Hiếu gợi ý.

Cũng theo ông, ranh giới của lợi ích công và nhóm dễ bị tổn thương còn khá mơ hồ. Cần có hướng dẫn cụ thể khi nào VKS nên can thiệp và khi nào nên để các chủ thể tự bảo vệ quyền lợi của mình. Tránh việc lạm dụng quyền khởi kiện hoặc can thiệp quá mức vào các quan hệ dân sự.

Còn theo ThS Lê Hoài Nam, hiện nay, theo quy định tại Điều 68 BLTTDS nếu VKS khởi kiện bảo vệ lợi ích công sẽ là tư cách nguyên đơn; khởi kiện để bảo vệ quyền lợi nhóm dễ tổn thương sẽ là người đại diện.

"Vậy lúc này, vai trò "kiểm sát tư pháp" của VKS có còn được đặt ra theo quy định của Luật Tổ chức VKSND hay không? Nếu VKS không còn tư cách "kiểm sát" hoạt động tố tụng thì sẽ không phù hợp với nguyên tắc kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự quy định tại Điều 21 BLTTDS. Trường hợp, VKS vừa có tư cách "kiểm sát" vừa là "nguyên đơn" hoặc "người đại diện" thì lại chồng chéo, xung đột về quyền lợi giữa chủ thể tiến hành tố tụng và chủ thể tham gia tố tụng" - Ths Nam phân tích.

Do đó, ThS Nam cho rằng cần quy định rõ về vai trò "nguyên đơn", "người đại diện" hay "kiểm sát tư pháp" của VKS.

Ths Lê Hoài Nam

Một số vấn đề khác, tại Khoản 3, Điều 13 Dự thảo Nghị quyết quy định: "Trường hợp cơ quan, tổ chức, cá nhân khởi kiện theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự thì VKS hỗ trợ khởi kiện khi có đề nghị". ThS Nam cho rằng cần làm rõ hỗ trợ như thế nào, hỗ trợ khâu thủ tục khởi kiện hay đề nghị VKS đứng ra khởi kiện.

Ngoài ra, cần có quy định cụ thể hơn về quy trình phản hồi nguồn thông tin của vụ án dân sự công ích, vì theo Điều 11 của Dự thảo, khi tiếp nhận thông tin của vụ án, VKS sẽ ra quyết định thụ lý, tiến hành các biện pháp kiểm tra, xác minh nếu thấy khó căn cứ.

Như vậy, việc đánh giá có tiếp tục xem xét để ra quyết định khởi kiện hay không sẽ phụ thuộc vào sự đánh giá của VKS. Cần bổ sung quy định về việc phản hồi bằng văn bản cho các chủ thể cung cấp tin tức lý do vì sao phía VKS lại không tiếp tục kiểm tra, xác minh. Điều này sẽ hạn chế được sự tùy tiện trong việc đánh giá có khởi kiện hay không từ phía VKS.

SONG MAI