Thông tin khiến giới thổi giá lan 'hết cửa' kiếm ăn: Lan đột biến có thể nhân giống hàng loạt

PGS.TS Đặng Văn Đông trong vườn ươm hoa lan của Viện Nghiên cứu rau quả.

Cũng chỉ như… lan thường

Cây hoa lan là một loại thực vật. Đặc tính của thực vật là có thể xảy ra quá trình biến dị sinh học. Biến dị sinh học tạo ra những đặc điểm mới. Việc biến dị dựa trên nguyên tắc cơ thể thực vật thu được do tác động của các yếu tố môi trường và do quá trình tái tổ hợp di truyền.

Biến dị sinh học bao gồm 2 loại: Có hoặc không di truyền. Biến dị không di truyền liên quan đến kiểu hình. Tức các tính trạng như hình dáng, màu sắc hoa, kích thước lá, chiều dài đốt... Nó không liên quan gì tới vật chất di truyền. Bởi thế, nó không truyền lại các tính trạng này cho thế hệ sau. Hoặc nếu gặp điều kiện phù hợp, có thể tự thay đổi về những tính trạng nguyên gốc.

Biến dị di truyền là những biến đổi có liên quan tới vật chất di truyền. Biến dị di truyền gồm 2 dạng. Đó là biến dị tái tổ hợp và biến dị đột biến.

Biến dị tái tổ hợp là những tổ hợp sắp xếp gene mới. Do lai tạo (thụ phấn) mà đời con thu được khác với bố mẹ do sự phân ly độc lập và sự trao đổi chéo của các gene. Biến dị đột biến là những biến đổi bất thường trong vật chất di truyền ở cấp độ phân tử (ADN, gen) hoặc cấp độ tế bào (nhiễm sắc thể). Nó dẫn đến sự biến đổi đột ngột của một hoặc một số tính trạng. Những biến đổi này tính bền vững cao và có thể di truyền cho các đời sau.

Đa số đột biến gene là lặn và có hại, chỉ một số ít có lợi. Những đột biến lợi có ý nghĩa rất lớn đối với quá trình tiến hóa và chọn giống. Những cây trồng mang gen hoặc nhiễm sắc thế đột biến đã biểu hiện trên kiểu hình của cơ thể gọi là cây đột biến.

Việc xuất hiện “lan đột biến” là hiện tượng tự nhiên, không chỉ diễn ra ở lan mà trên mọi loại cây. Những cây lan có “giá trên trời” thời gian qua chưa chắc đã phải “biến dị đột biến” - tức là đột biến như cách thường hiểu. Nó có thể là do “biến dị tái tổ hợp” tức là do quá trình thụ phấn (do con người hoặc do côn trùng, gió) đã tạo ra những hạt lan lai để từ đó tạo ra những cây lan mới, khác với đặc tính, màu hoa của cây bố, mẹ.

Trong một số cây mọi người gọi là “đột biến”, có thể gồm cả những cây thường biến. Đó là những cây biến dị không di truyền. Tức là cây chỉ khác biệt với bố/mẹ ở một thời gian và môi trường nhất định. Sau đó, nó sẽ trở về trạng thái, với những tính trạng ban đầu. Chính điều này lý giải tại sao một số cây màu hoa trước và sau khác nhau.

Nhân giống hàng loạt, giá rẻ như lan thường

Cây lan có thể nhân giống bằng hạt (hữu tính) và bằng giâm cành (vô tính). Nếu nhân giống bằng hữu tính (do cây tự thụ phấn hoặc do côn trùng, con người…) thì hạt phấn sẽ bị phân ly. Tức cây con sẽ không còn giữ được đặc tính của đời bố mẹ. Do vậy phải nhân giống bằng vô tính mới giữ được đặc tính của cây mẹ.

Nhân bằng vô tính cũng có 2 cách, đó là giâm cành bằng kie (các đốt thân) và nhân giống bằng invitro (nuôi cấy mô). Nhân bằng kie ngoài vườn ươm hệ số thấp, cây thường bị sâu bệnh hại. Nhân giống bằng invitro cây khỏe, hệ số nhân giống cao, sức sống cây con và trưởng thành sẽ rất tốt nhưng đòi hỏi kỹ thuật phức tạp, trang thiết bị nhiều, hiện đại. Việc nhân giống bằng kie hay invitro đều cùng 1 bản chất đó là nhân lên từ mô tế bào.

Đặc điểm của thực vật nói chung và cây hoa lan nói riêng, đó là tính toàn năng. Tức là từ 1 mô (thậm chí 1 tế bào) có thể phát triển thành 1 cây hoàn chỉnh. Cây con giữ nguyên đặc tính di truyền của cây mẹ. Do đặc điểm này, nhân giống bằng invitro không làm thay đổi đặc tính của cây con so với bố mẹ. Từ 1 đoạn cành hoặc 1 mô của cây bố mẹ, có thể cho ra hàng vạn cây con giữ nguyên đặc tính.

Do vậy, có thể nhân nuôi những loài lan quý hiếm thành phổ biến một cách dễ dàng. Có nhiều đơn vị nhân nuôi được lan đột biến này với những tính trạng được giữ nguyên như cây mẹ. Hiện nay phương pháp nhân giống invitro đã được các nhà khoa học cải tiến rất nhiều. Có thể nhân từ mô, bao phấn, noãn, mô, lát cắt và đoạn thân… của cây trồng.

Trong trường hợp cây lan Phi điệp đột biến, Trung tâm Nghiên cứu Hoa, cây cảnh dùng các đoạn đốt thân (kie) để nhân giống. Do vậy bản chất của việc nhân giống từ đốt thân trong môi trường nhân tạo (Invitro) và nhân giống bằng đốt thân trong môi trường tự nhiên không khác gì nhau. Cây con được nhân ra vẫn giữ nguyên bản chất di truyền của cây mẹ. Chỉ khác ở chỗ, nhân bằng invitro, do cây con được sản sinh, nuôi trồng trong điều kiện tối ưu, nên hệ số nhân giống cao hơn. Cây con nhờ vậy có chất lượng đồng đều, sức sống cây trưởng thành tốt hơn. Cũng vì vậy số lượng hoa/cây, cũng như chất lượng hoa cao hơn so với nhân giống thông thường.

Viện Nghiên cứu rau quả và một số đơn vị cũng đang ứng dụng phương pháp này cho nhiều loại cây hoa. Viện đang nhân hàng vạn cây giống “lan Phi điệp đột biến” do một khách đặt hàng. Giá loại này chỉ tương đương những cây lan bình thường.

Trên thị trường, có những người nghĩ cây con nhân ra sẽ bị thay đổi đặc tính, nên không muốn dùng phương pháp invitro. Cũng có thể họ nghĩ cái gì hiếm thì sẽ đắt. Nếu nhân bằng phương pháp invitro, thì khi nhiều rồi, sẽ mất đi giá trị quý và hiếm. Do vậy, họ không áp dụng phương pháp này.