Thuốc dùng cho… một bệnh nhân

Bệnh nhân duy nhất là ai?

Theo báo The Boston Globe điện tử số ra mới đây, loại thuốc đặc biệt này chính thức được đặt tên Milasen, theo tên của một nữ bệnh nhân 9 tuổi, Mila Makovec, con chị Julia Vitarello ở Longmont, Colorado (Mỹ), mắc phải căn bệnh hiếm nhất thế giới. Đó là chứng rối loạn thần kinh, có tên bệnh batten. Milalen có tác dụng làm giảm hoặc ức chế các triệu chứng của batten, dạng rối loạn nan y, tỷ lệ tử vong lên tới 100%.

Theo chị Julia Vitarello, Mila con gái của chị năm nay 9 tuổi, khi chào đời, cháu phát triển bình thường. Cháu bắt đầu xuất hiện bệnh khi được 3 tuổi, từ đó tốc độ tiến triển nhanh, có nguy cơ tử vong bất cứ khi nào. Trong vòng vài năm, từ một bé gái xinh xắn, nhanh nhẹn và hoạt bát, nay Mila không thể đứng hoặc ngẩng đầu được. Mỗi ngày xuất hiện hơn 30 cơn co giật, mỗi cơn dài khoảng 1-2 phút. Mọi sinh hoạt của Mila phải có sự trợ giúp, ăn uống qua một ống dẫn; tiểu, đại tiện cũng phải có người hỗ trợ.

Không có lựa chọn nào khác, chị Julia Vitarello đã quyết định thành lập Quỹ phép màu Mila (MMF). Kêu gọi mọi người giúp đỡ cho việc nghiên cứu và tìm ra thuốc để chữa trị. Đầu năm 2019, quỹ này quyên góp được 3 triệu USD. Theo các bác sĩ chuyên khoa nhi, Mila Makovec được chẩn đoán mắc bệnh batten, một dạng di truyền khi cơ thể có hai phiên bản đột biến của gen MFSD8. Tuy nhiên, không giống các bệnh nhân khác, Mila chỉ có một gen bị đột biến MFSD8, còn các gen khác vẫn bình thường.

Batten (Batten Disease) là tên gọi chung của một nhóm các rối loạn di truyền hiếm gặp của hệ thần kinh.

Đôi nét về bệnh batten

Theo Viện Rối loạn thần kinh và đột quỵ quốc gia Mỹ (NINDS), Batten Disease là tên gọi chung của một nhóm các rối loạn di truyền hiếm gặp của hệ thần kinh, hay còn được gọi là Lipofuscinoses ceroidal neuroid. Trong bệnh batten, một khiếm khuyết của gen cụ thể tạo ra hàng loạt các vấn đề cản trở khả năng tế bào tái chế các phân tử nhất định, mỗi dạng gây ra bởi một đột biến ở một gen khác nhau.

Theo giới chuyên khoa, các đột biến làm cho lysosome của các tế bào não hoặc của tế bào hệ thần kinh tủy bị mất đi khả năng giải độc, loại bỏ chất thải tế bào. Các chất thải tích tụ lại trong tế bào, không thoát ra được, gây hại và hình thành bệnh. Những rối loạn di truyền làm cho các gen quy định chức năng của lysosome bị khiếm khuyết. Nguyên nhân gây bệnh y khoa vẫn chưa xác định rõ, chúng thường nằm trên các gen lặn. Tức là cả bố và mẹ có gen bệnh thì đứa trẻ sinh ra mới có khả năng mắc batten, chưa kể các lý do khách quan khác. Có khoảng 20 gen liên quan tới căn bệnh này và xuất hiện ở mọi lứa tuổi.

Trẻ em mắc bệnh batten thường có tuổi thọ ngắn. Nguy cơ tử vong sớm tăng lên tùy thuộc vào dạng bệnh và tuổi của trẻ khi bệnh khởi phát. Nếu khởi phát muộn, có thể sống đến tuổi thiếu niên hoặc tuổi ba mươi. Nếu phát triển ở tuổi trưởng thành, các triệu chứng có xu hướng nhẹ hơn và có thể không ảnh hưởng đến tuổi thọ.

Batten tiến triển rất nhanh, nó làm cho kích thước đầu nhỏ lại, thường xuyên bị co giật cơ và trẻ cũng tử vong trước khi bước sang tuổi thứ 5. Có một vài trường hợp không tử vong nhưng trẻ rơi vào trạng thái sống thực vật. Nếu ở người lớn thường gọi là bệnh Kufs, bắt đầu khi người bệnh bước sang tuổi 40.

Tuổi thọ người bệnh batten thường ngắn hơn so với các loại bệnh di truyền khác. Dấu hiệu thường gặp là những cơn co giật ở chân tay, làm cho các vận động cơ trở nên khó khăn và vụng về. Đi lại cũng gặp nhiều trở ngại do máu dồn xuống chi làm chân yếu hơn. Bệnh còn làm cho các tế bào thần kinh trung ương tổn thương, dẫn tới mất ngủ, chậm phát triển trí tuệ và ngôn ngữ, kích thước đầu cũng nhỏ hơn bình thường. Trẻ còn bị suy giảm thị lực, ảo giác, có thể dẫn tới mất trí. Nếu nặng có thể bị liệt, sống thực vật hoặc tử vong.

Lịch sử ra đời của thuốc Milalen

Sự ra đời của Milasen không như các loại thuốc khác. Nó trải qua rất nhiều sóng gió, từ khâu nghiên cứu, cấp phép và sử dụng. Dư luận cho rằng, việc cấp phép cho một loại thuốc cá nhân cũng cần phải cân nhắc, chưa kể an toàn cho bệnh nhân. Do thuốc chỉ dùng cho một ngườ,i nên không có một thí nghiệm nào trước đó về độ an toàn, có các phản ứng phụ chưa được tiên lượng. Ngắn gọn hơn, việc điều chế thuốc cho bệnh nhân duy nhất vừa là để chữa bệnh mà cũng đồng nghĩa biến họ thành “chuột bạch” cho nghiên cứu.

Ngoài ra, còn phải kể đến yếu tố công bằng, theo Tổ chức quốc gia về bệnh rối loạn hiếm gặp Mỹ, hiện có trên 7.000 bệnh hiếm gặp, trên 90% không nhận được sự quan tâm điều trị. Tại Mỹ, có hàng chục ngàn ca giống như Mila, nhưng không phải ai cũng có điều kiện về tài chính, và các tiêu chí khác để được khoa học quan tâm, nghiên cứu thuốc chữa bệnh cho họ.

Chuyện bắt đầu từ tháng 3/2017, tiến sĩ y khoa Timothy Yu và các đồng nghiệp tại bệnh viện Nhi đồng Boston (Mỹ) phát hiện thấy một đoạn AND ngoại lai làm đảo lộn việc sản xuất một loại protein quan trọng trong phần gen nguyên thủy. Từ phát hiện này, Timothy Yu đã đưa ra giả thiết mang tính táo bạo, tạo ra một đoạn RNA tùy chỉnh để phong bế tác động của AND ngoại lai nói trên. Tuy sáng tạo, nhưng việc nghiên cứu, điều chế thuốc không hề đơn giản bởi chi phí tốn kém, cộng với những áp lực trái chiều của dư luận.

Nhờ Quỹ Tiền tệ quốc tế (MMF) quyên góp được 3 triệu USD, nhóm nghiên cứu của Timothy Yu đã tham khảo ý kiến của Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) trước khi bắt tay vào nghiên cứu điều chế thuốc. FDA đã cấp phép dùng riêng cho Mila, liều đầu tiên được dùng vào ngày 31/1/ 2018.

Đây là phương pháp chữa bệnh tương đối mới, tạo tiền đề cho phương pháp điều trị theo kiểu “cá thể hóa”, tức mỗi cá nhân nếu mắc bệnh di truyền hiếm gặp thì phải dùng thuốc riêng, chứ không dùng đại trà như hiện nay.

Khả năng hưởng ứng thuốc Milalen của Mila

Quá trình sản xuất thuốc Milasen được bắt đầu từ năm 2017, vào ngày 31/1/2018, thuốc được FDA cấp phép. Vào thời điểm này, Mila đã mất khả năng nhìn và nói, thường xuyên phải chịu những cơn co giật đau đớn đến mức bầm tím chân tay vì đá vào bàn ghế. Bác sĩ chính thức kê đơn cho Mila mũi đầu tiên. Trong vòng một tháng sử dụng thuốc, chị Vitarello nhận thấy con gái có một số thay đổi khác biệt. Các cơn động kinh của Mila ít hơn, không còn kéo dài như trước. 6 tháng sau khi tiêm mũi thuốc đầu tiên, tình trạng bệnh của Mila được cải thiện tích cực. Trong gần một năm dùng thuốc, tuy chưa hoàn toàn hồi phục, nhưng tình trạng sức khỏe của Mila Makovec được xem là có nhiều chuyển biến tích cực.

Tiến sĩ Don Cleverland, nhà di truyền học tại Đại học California, người đầu tiên tạo ra một loại thuốc có tên oligonucleotide antisense, tương tự Milasen, cho biết, Milasen không phải là phương pháp chữa bệnh tối ưu, nó chỉ giúp cải thiện, đặc biệt là giảm tình trạng bệnh của Mila. Hậu điều trị, Mila không thể quay trở lại trạng thái sức khỏe như trước được. Ví dụ, phản xạ chậm, không còn hứng thú với những gì em làm trước đó, như hát, kể chuyện; thậm chí, quên mất nhiều ngôn ngữ thông thường.

Rất nhiều điều cần phải tiếp tục nghiên cứu cũng như chứng tính minh hiệu quả của thuốc Milasen. Nhóm nghiên cứu cũng đứng trước nhiều câu hỏi băn khoăn về việc nếu sử dụng lâu dài, kết quả mà Milasen hay những thuốc oligonucleotide antisense có thể mang lại điều gì. Liệu có tác dụng phụ nào hay không?.

Tất cả những dấu hỏi này vẫn còn đang bỏ ngỏ, chờ câu trả lời của các thành tựu khoa học công nghệ, trong đó có tiến bộ của ngành y trong tương lai.

DS. TRANG NHUNG