Thuốc lá - 'sát thủ thầm lặng' tàn phá lá phổi và sức khỏe cộng đồng

Báo động: Hơn 1,1 tỷ người trên thế giới đang hút thuốc lá

Thuốc lá từ lâu đã được coi là "kẻ giết người thầm lặng". Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hiện có hơn 1,1 tỷ người trưởng thành trên toàn cầu đang hút thuốc lá. Mỗi năm, khoảng 8 triệu người tử vong do các bệnh liên quan đến thuốc lá, trong đó hơn 1,3 triệu người là nạn nhân của hút thuốc thụ động.

Tại Việt Nam, mặc dù tỷ lệ hút thuốc lá có xu hướng giảm trong những năm gần đây, nhưng vẫn còn ở mức cao. Điều tra Toàn cầu về Sử dụng thuốc lá (GATS) cho thấy, khoảng 15,6 triệu người Việt Nam đang hút thuốc. Đáng chú ý, tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc chiếm tới gần 42%. Hút thuốc lá không chỉ gây hại cho chính người hút mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến những người xung quanh. Số liệu thống kê cho thấy, hơn 30 triệu người dân Việt Nam phải hít khói thuốc thụ động trong gia đình, nơi làm việc và nơi công cộng.

Theo các chuyên gia Bệnh viện Phổi Trung ương, hút thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu gây bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, bệnh tim mạch và đặc biệt là ung thư phổi – căn bệnh chiếm tới gần 90% số ca tử vong có liên quan đến thuốc lá. Đây là con số báo động cho thấy mức độ tàn phá khủng khiếp của thói quen mà nhiều người đang mắc phải hàng ngày.

Các cơ sở y tế cấm hoàn toàn việc hút thuốc lá trong toàn bộ khuôn viên để bảo vệ sức khỏe của bệnh nhân, người nhà và nhân viên y tế.

Thuốc lá là nguyên nhân dẫn tới những tổn thương khôn lường đối với lá phổi

Khói thuốc lá chứa hơn 7.000 hóa chất, trong đó có ít nhất 70 chất được xác định là tác nhân gây ung thư. Khi đi vào cơ thể, các chất độc hại này tác động trực tiếp lên hệ hô hấp, làm suy giảm chức năng phổi và gây tổn thương lâu dài.

Người hút thuốc lá có nguy cơ mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) cao gấp 12 – 13 lần so với người không hút. COPD là căn bệnh gây khó thở kéo dài, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống và là nguyên nhân tử vong đứng hàng thứ ba trên thế giới.

Đặc biệt, hút thuốc lá là yếu tố nguy cơ hàng đầu của ung thư phổi. Ước tính, khoảng 85% ca ung thư phổi có liên quan đến thuốc lá. Những người hút thuốc có nguy cơ mắc ung thư phổi cao gấp 20 – 30 lần so với người không hút. Không chỉ vậy, khói thuốc còn làm tăng nguy cơ mắc ung thư thanh quản, ung thư khoang miệng, ung thư thực quản và nhiều loại ung thư khác.

Người bệnh phải cấp cứu hỗ trợ thở oxy khi hút thuốc lá lâu dài.

ThS.BS. Khổng Thị Thanh Tâm, Phó trưởng khoa Bệnh phổi mạn tính, Bệnh viện Phổi Trung ương, nhấn mạnh: "Khói thuốc lá là nguyên nhân hàng đầu gây nên bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính. Đặc biệt là theo thống kê về dịch tễ ở Việt Nam thì có đến khoảng 4,2% dân số nam giới trên 40 tuổi hút thuốc thì bị mắc bệnh phổi tắc nghẽ mạn tính COPD. Ban đầu bệnh chỉ biểu hiện ở các cơ quan hô hấp, tức là phổi. Khi cơ quan hô hấp suy yếu lâu dần không phục hồi thì sẽ kéo theo hàng loạt các biến chứng của các bệnh đồng mắc như bệnh lý tim mạch, ung thư và các bệnh khác do tác dụng phụ của thuốc và làm cho tiên lượng tử vong của người bệnh sẽ tăng."

Khói thuốc không chỉ gieo bệnh cho người hút mà còn là mối hiểm họa nghiêm trọng đối với những người không hút — đặc biệt là trong gia đình, nơi làm việc, trường học và các không gian kín.

Người hít phải khói thuốc thụ động có nguy cơ mắc các bệnh hô hấp (hen suyễn, viêm phế quản, viêm phổi), bệnh tim mạch (xơ vữa động mạch, tăng huyết áp), đột quỵ... Khi họ mắc bệnh, chi phí điều trị, nhập viện, xét nghiệm, thuốc tăng lên, gây áp lực cho hệ thống y tế và người bệnh. Nhiều trường hợp trẻ em bị hen suyễn tái phát, viêm đường hô hấp lặp lại do sống trong môi trường có khói thuốc — chi phí khám chữa, điều trị, thậm chí nhập viện trở thành gánh nặng cho gia đình.

Bên cạnh đó, những người thường xuyên tiếp xúc với khói thuốc (ví dụ nhân viên văn phòng, nhân viên phục vụ nơi công cộng) dễ bị mệt mỏi, viêm đường hô hấp, hay ốm vặt, dẫn đến nghỉ việc, giảm năng suất, chi phí tăng ca, chi phí thay người thay việc. Ngoài ra, người bị bệnh do hít khói thuốc thụ động có thể cần hỗ trợ chăm sóc dài ngày, làm gián đoạn công việc của người thân. Hệ quả là mất thu nhập, áp lực kinh tế lên hộ gia đình, làm tăng gánh nặng xã hội.

Hơn thế nữa, khói thuốc có thể ảnh hưởng tới người yếu thế, đặc biệt đến trẻ em, phụ nữ mang thai và người già. Trẻ em là đối tượng dễ bị tổn thương nhất: khói thuốc thụ động làm tăng nguy cơ viêm phổi, viêm tai giữa, hen suyễn, viêm phế quản, giảm chức năng phổi khi trưởng thành. Phụ nữ mang thai nếu hít phải khói thuốc (cả điếu thuốc truyền thống và khói thuốc mới như thuốc lá điện tử) có nguy cơ sinh non, trẻ sơ sinh nhẹ cân, ảnh hưởng phát triển hệ hô hấp – thần kinh của thai nhi. Người già, người có bệnh nền từ trước sẽ dễ bị kích thích, suy hô hấp, suy tim khi tiếp xúc với khói thuốc thụ động.

Khói thuốc thụ động làm tăng chi phí y tế quốc gia, chi phí bảo hiểm y tế, ảnh hưởng đến dự toán ngân sách. Tác động sức khỏe yếu làm giảm nguồn lực con người, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững, đặc biệt ở các gia đình có người bệnh mãn tính do khói thuốc - ảnh hưởng nhiều đến những vùng có thu nhập thấp, vùng nông thôn, nơi điều kiện y tế yếu hơn.

Phòng chống tác hại của thuốc lá - còn nhiều thách thức

Trong những năm qua, Việt Nam đã nỗ lực triển khai nhiều giải pháp mạnh mẽ nhằm giảm tỷ lệ hút thuốc lá, như Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá; cấm quảng cáo, khuyến mại thuốc lá; xây dựng môi trường không khói thuốc tại trường học, bệnh viện, nơi làm việc và khu vực công cộng.

Tuy nhiên, tình trạng hút thuốc lá vẫn chưa được kiểm soát triệt để. Một bộ phận không nhỏ thanh thiếu niên tiếp cận thuốc lá ngày càng sớm. Nhiều bạn trẻ cho rằng các loại thuốc lá mới "ít độc hại" hơn, trong khi thực tế chúng vẫn chứa nicotine gây nghiện và nhiều hóa chất độc hại.

Người bệnh mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính do nhiều năm hút thuốc lá.

Ông Lê Chí Thanh (66 tuổi, Đống Đa, Hà Nội), nghiện thuốc lá 47 năm chia sẻ: "Tôi hút thuốc từ năm 1978 tới nay đã hơn 40 năm. Trước đây tôi chưa từng nghĩ tới chuyện bỏ thuốc lá vì hay trực đêm, vì vậy hút thuốc nhiều và lạm dụng thuốc lá. Cho tới khi khó thở và ho phải đi cấp cứu, được chẩn đoán mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính thì mới bắt đầu quyết tâm từ bỏ thuốc lá."

Hay ông Ngô Hồng Thủy, (61 tuổi, Bắc Từ Liêm, Hà Nội), có tiền sử hút thuốc lá hơn 40 năm cho tới khi nhập viện cấp cứu thở oxy mới từ bỏ thuốc lá. "Trước đây vợ con, gia đình cũng khuyên từ bỏ thuốc lá nhưng tôi thấy sức khỏe tôi vẫn tốt nên không có ý định bỏ thuốc. Cho tới khi khó thở phải nhập viện, sức khỏe suy yếu trầm trọng, hàng ngày phải ôm bình thở oxy tôi mới thấy tác hại vô cùng nguy hiểm của thuốc lá.", ông Thủy nói.

Câu chuyện của ông Thanh, ông Thủy cũng giống như hàng triệu người nghiện thuốc lá, cho thấy việc nhận thức đúng về mối nguy hại để cai thuốc không hề đơn giản và cần sự hỗ trợ đồng hành từ bác sĩ, gia đình và cộng đồng.

Cai nghiện thuốc lá không bao giờ là muộn

Nhằm nâng cao nhận thức và hỗ trợ người dân từ bỏ thuốc lá, Bệnh viện Phổi Trung ương thường xuyên tổ chức các buổi tập huấn "Tư vấn cai nghiện thuốc lá cho thanh niên". Chương trình có sự tham gia trực tiếp của TS.BS. Nguyễn Kim Cương – Phó Giám đốc Bệnh viện, cùng đội ngũ chuyên gia, bác sĩ, cán bộ y tế trẻ và đoàn viên thanh niên.

Tại các buổi tập huấn, ThS.BS. Vũ Văn Thành, trưởng khoa Bệnh Phổi mạn tính, Bệnh viện Phổi Trung ương chia sẻ, chỉ với vài phút tư vấn ngắn gọn theo mô hình 5A's (Hỏi – Khuyên – Đánh giá – Hỗ trợ – Thu xếp) và 5R's (Liên quan – Nguy cơ – Lợi ích – Rào cản – Nhắc lại), bác sĩ có thể giúp người hút thuốc nhận thức rõ ràng hơn về tác hại của thuốc lá, đồng thời khơi dậy động lực để họ quyết tâm bỏ thuốc. Đây là những kỹ thuật đơn giản, khả thi, có thể áp dụng rộng rãi trong cộng đồng, đặc biệt là đối tượng thanh niên – nhóm dễ bị lôi cuốn bởi cả thuốc lá truyền thống và thuốc lá thế hệ mới.

Các chuyên gia khẳng định, cai nghiện thuốc lá không bao giờ là muộn. Mỗi ngày không hút thuốc là một ngày bạn đang bảo vệ phổi, trái tim và cả những người thân yêu của mình. Đã đến lúc mỗi người cần chung tay hành động, nói không với thuốc lá, để hướng tới một cộng đồng khỏe mạnh, không khói thuốc.

Để giảm gánh nặng bệnh tật từ thuốc lá, cần sự chung tay mạnh mẽ hơn nữa từ các cấp chính quyền, tổ chức xã hội, cộng đồng và từng cá nhân. Mỗi người hãy nâng cao ý thức bảo vệ sức khỏe bản thân và gia đình, mạnh dạn từ bỏ thuốc lá và nói không với khói thuốc.

Người dân cần được hỗ trợ nhiều hơn trong quá trình cai nghiện thuốc lá thông qua các chương trình tư vấn, đường dây nóng và dịch vụ y tế. Các bậc phụ huynh hãy là tấm gương tốt cho con trẻ bằng lối sống lành mạnh, không hút thuốc.

Mỗi hơi thở trong lành hôm nay chính là nền tảng của một cuộc sống khỏe mạnh mai sau. Từ bỏ thuốc lá không chỉ là quyết định vì sức khỏe bản thân, mà còn là hành động nhân văn, góp phần xây dựng một xã hội văn minh, an toàn và bền vững.

Lê Thị Quỳnh Hương