Thưởng khuyến khích sinh con có thể kéo tỷ lệ sinh tăng lên?

Hiện nay, Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều thách thức dân số: mức sinh giảm xuống dưới mức thay thế, mất cân bằng giới tính khi sinh vẫn cao hơn ngưỡng tự nhiên, chất lượng dân số chưa đáp ứng yêu cầu phát triển, trong khi quá trình già hóa đang diễn ra nhanh chóng.

Để đối phó với tình trạng này, một số địa phương đã triển khai chính sách hỗ trợ tài chính nhằm khuyến khích sinh con, phổ biến nhất là việc thưởng tiền cho phụ nữ sinh đủ hai con trước tuổi 35. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là liệu biện pháp này có đủ sức tạo ra thay đổi bền vững trong hành vi sinh con hay chỉ mang lại hiệu ứng ngắn hạn?

Giảm gánh nặng tài chính - giải pháp khuyến khích sinh con

TS. Nguyễn Minh Phong, nguyên Trưởng phòng Nghiên cứu kinh tế, Viện Nghiên cứu phát triển Kinh tế - Xã hội Hà Nội cho rằng, tình trạng thiếu hụt dân số trong độ tuổi sinh sản hiện nay không chỉ là vấn đề của Việt Nam mà còn là thách thức với nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước phát triển. Trong bối cảnh đó, Việt Nam đang có những điều chỉnh tích cực nhằm hỗ trợ tăng tỷ lệ sinh thay thế.

Theo ông Phong, việc đầu tiên cần làm là bãi bỏ mọi hạn chế liên quan đến việc sinh con thứ ba. Đây là một trong những chính sách quan trọng để tạo môi trường thuận lợi cho các cặp vợ chồng có mong muốn sinh thêm con. Bên cạnh đó, Nhà nước cần tập trung giảm thiểu chi phí nuôi dạy con - một rào cản lớn đối với các gia đình trẻ hiện nay. Chi phí tài chính, áp lực vật chất và quỹ thời gian hạn hẹp khiến nhiều cặp vợ chồng ngần ngại sinh con. Vì vậy, những chính sách như thưởng tiền, hỗ trợ tài chính, kéo dài thời gian nghỉ sinh hoặc tạo điều kiện mua nhà ở xã hội là rất cần thiết và đang nhận được sự quan tâm, ủng hộ của xã hội.

Với các tỉnh thuộc vùng mức sinh thấp, phụ nữ sinh đủ 2 con trước 35 tuổi sẽ được địa phương lựa chọn, quyết định khen thưởng, hỗ trợ tiền hoặc hiện vật (Ảnh minh họa)

Ông Phong nhấn mạnh, các biện pháp hỗ trợ tài chính trực tiếp đóng vai trò then chốt trong việc khuyến khích sinh con, giúp giảm bớt lo lắng và áp lực cho các gia đình trẻ. Tuy nhiên, chỉ riêng tiền thưởng sẽ không đủ để thay đổi hành vi sinh con một cách bền vững. Chính sách cần được triển khai đồng bộ, kết hợp giữa hỗ trợ tài chính, cải thiện điều kiện nghỉ chăm con, đảm bảo chỗ ở phù hợp và giảm chi phí giáo dục, nuôi dưỡng trẻ nhỏ.

Chia sẻ về kinh nghiệm quốc tế, ông Phong cho biết, nhiều quốc gia đã có chính sách khuyến khích sinh con khá mạnh mẽ. Tại Nga, phụ nữ sinh con thứ hai được thưởng từ 10.000-20.000 USD, còn nếu sinh từ 3 con trở lên, Nhà nước sẽ chịu trách nhiệm nuôi dưỡng. Ở Mỹ và nhiều nước khác, các cặp vợ chồng sinh con hoặc sinh nhiều con được giảm thuế, trong khi người độc thân hoặc không sinh con phải chịu mức thuế cao hơn. Việt Nam có thể tham khảo và điều chỉnh các chính sách này cho phù hợp với điều kiện trong nước.

Bên cạnh yếu tố kinh tế, ông Nguyễn Minh Phong cho rằng: “Rào cản tâm lý xã hội cũng là nguyên nhân khiến người trẻ ngại sinh con. Một bộ phận giới trẻ, đặc biệt là thế hệ gen Z, đang theo đuổi lối sống cá nhân, đề cao hưởng thụ và xem việc sinh con là gánh nặng, thậm chí là “lạc hậu”. Đây là nhận thức lệch lạc cần được điều chỉnh thông qua công tác tuyên truyền, giáo dục và lan tỏa giá trị của gia đình, trách nhiệm xã hội, cũng như vai trò của việc duy trì mức sinh thay thế trong phát triển bền vững quốc gia”.

TS. Nguyễn Minh Phong nhận định, nếu tỷ lệ sinh tiếp tục duy trì ở mức thấp, trong 10-20 năm tới, Việt Nam có thể đối mặt với nguy cơ giảm dân số, tương tự xu hướng mà nhiều quốc gia như Nhật Bản đang trải qua. Trong bối cảnh thiên tai, dịch bệnh và những biến động toàn cầu, việc bảo đảm mức sinh thay thế là vô cùng cần thiết.

Do đó, Việt Nam cần xây dựng hệ thống thể chế đồng bộ, kết hợp giữa chính sách kinh tế - xã hội và truyền thông định hướng để duy trì tỷ lệ sinh phù hợp. Đây sẽ là nền tảng quan trọng giúp đất nước phát triển ổn định, bền vững và vững bước trong tương lai.

“Thưởng tiền khi sinh con” - chính sách hấp dẫn nhưng hiệu quả ngắn hạn

TS.BS Hoàng Tú Anh, Giám đốc Trung tâm Sáng kiến Sức khỏe và Dân số (CCIHP), cho rằng, nếu chỉ nhìn bề ngoài, chính sách “thưởng tiền khi sinh con” có vẻ hấp dẫn và dễ thực hiện. Tuy nhiên, kinh nghiệm trong nước và quốc tế cho thấy, các biện pháp hỗ trợ tài chính đơn lẻ chỉ mang lại hiệu quả ngắn hạn. Chính sách này có thể khiến một số cặp vợ chồng sinh con sớm hơn, nhưng không giúp tăng số con trung bình trong cả đời sống sinh sản.

Tại Việt Nam, tổng tỷ suất sinh đã giảm xuống mức 1,91 con/phụ nữ vào năm 2024, thấp hơn mức sinh thay thế 2,1. Ở các đô thị lớn như TP.HCM hay Hà Nội, con số này chỉ còn khoảng 1,4-1,6. Trước thực trạng đó, nhiều địa phương đã thử nghiệm chính sách thưởng tiền hoặc hỗ trợ gia đình sinh hai con, đặc biệt là gia đình có 2 con gái nhằm chống định kiến giới và khuyến khích sinh con. Đây là tín hiệu tích cực cho thấy sự quan tâm của chính quyền, song chính sách này sẽ khó đảo ngược xu hướng nếu không đi kèm những giải pháp dài hạn hỗ trợ việc nuôi dạy con.

Thực tế quốc tế đã chứng minh điều này. Hàn Quốc, từ năm 2006, đã chi hàng trăm tỷ USD cho các gói khuyến sinh gồm tiền mặt, miễn giảm thuế và hỗ trợ nhà ở. Dù vậy, tỷ lệ sinh của nước này vẫn giảm xuống chỉ còn 0,72 vào năm 2023 - mức thấp nhất thế giới. Tại Ba Lan và Nhật Bản, các chương trình thưởng tiền mặt lớn cũng chỉ tạo ra hiệu ứng tạm thời, chủ yếu ở nhóm phụ nữ trên 30 tuổi.

Bên cạnh chi phí nuôi dạy con, một yếu tố khác ảnh hưởng mạnh đến quyết định sinh con là “chi phí cơ hội” của phụ nữ. Việc sinh con thường khiến phụ nữ chịu thiệt thòi trong việc làm, thu nhập và cơ hội thăng tiến - điều mà các khoản thưởng tiền một lần không thể bù đắp. Nhiều nghiên cứu quốc tế cũng cho thấy, phụ nữ trung bình mất 4-5% thu nhập trọn đời cho mỗi đứa con, trong khi nam giới không bị ảnh hưởng. Ở Việt Nam, dù chưa có thống kê chính thức, nhưng theo nghiên cứu của ILO năm 2022, có tới 63% phụ nữ nghỉ việc hoặc giảm giờ làm sau sinh, trong khi chỉ 8% nam giới gặp tình trạng tương tự. Những thiệt thòi này được gọi là “phạt làm mẹ”, phản ánh sự bất bình đẳng trong lao động và là lý do khiến các gói hỗ trợ tài chính đơn thuần không đủ khuyến khích phụ nữ sinh con.

Theo TS. Hoàng Tú Anh, chính sách thưởng tiền không phải vô ích, nhưng chỉ có thể phát huy hiệu quả nếu nằm trong một chiến lược tổng thể về khuyến sinh. Việt Nam cần hướng đến các giải pháp toàn diện hơn như mở rộng hệ thống nhà trẻ bán trú cho công nhân và gia đình trẻ, khuyến khích nam giới nghỉ chăm con, trợ giá dịch vụ mầm non, giảm chi phí giáo dục và tạo môi trường làm việc thân thiện với gia đình. Khi đó, phần thưởng tài chính sẽ trở thành một “mảnh ghép” trong chiến lược quốc gia, giúp các gia đình cảm thấy việc sinh và nuôi con là điều khả thi, đáng tự hào.

Kinh nghiệm từ Pháp là minh chứng rõ ràng cho hiệu quả của chính sách tổng thể. Trong khi nhiều quốc gia phát triển đang chứng kiến tỷ lệ sinh giảm sâu, Pháp vẫn duy trì mức sinh ổn định 1,8-2,0 con/phụ nữ suốt ba thập kỷ qua. Nước này đạt được kết quả đó nhờ sự kết hợp hài hòa giữa dịch vụ trông trẻ giá hợp lý, chế độ nghỉ sinh có lương cho cả bố và mẹ, giờ làm việc linh hoạt và môi trường xã hội bình đẳng.

“Nếu tỷ lệ sinh ở Việt Nam tiếp tục duy trì ở mức thấp như hiện nay, trong 10-20 năm tới, đất nước sẽ bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh hơn dự kiến. Khi lực lượng lao động giảm và tỷ lệ người cao tuổi tăng, hệ thống an sinh xã hội, y tế và kinh tế sẽ chịu áp lực lớn. Mỗi người lao động sẽ phải “gánh” nhiều người phụ thuộc hơn, và nguy cơ “già trước khi giàu” sẽ hiện hữu”, TS. Hoàng Tú Anh cho hay.

Việt Nam đang chạy đua với thời gian để tận dụng cơ cấu dân số vàng còn lại. Bên cạnh việc khuyến khích sinh con hợp lý, cần đồng thời tăng năng suất lao động và khả năng thích ứng với già hóa. Việc gia tăng tỷ lệ người cao tuổi không nên bị xem là mối lo mà là thành tựu và cơ hội. Đây là minh chứng cho sự tiến bộ về y tế, kinh tế và chất lượng sống. Do đó, mục tiêu cần hướng tới là xây dựng một xã hội thân thiện với người cao tuổi, tạo điều kiện để họ tiếp tục đóng góp cho phát triển, hướng tới một xã hội “già nhưng khỏe và thịnh vượng”.

Chung Thủy/VOV.VN