Tìm lại trái tim doanh nghiệp nội của nền sản xuất

Nhìn vào cỗ máy sản xuất của kinh tế Việt Nam, một nghịch lý lớn hiện ra. Xuất khẩu tăng mạnh qua từng năm nhưng phần lớn giá trị nằm trong tay doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), còn doanh nghiệp nội, vốn được kỳ vọng là trụ cột của nội lực quốc gia, vẫn nhỏ yếu và khó lớn. Câu hỏi đặt ra là vì sao hơn hai thập niên qua chúng ta vẫn chưa xây dựng được một lực lượng doanh nghiệp nội đủ mạnh, và vì sao dòng vốn trong nước không chảy vào sản xuất, nơi lẽ ra phải là trái tim của công nghiệp hóa.

Trong nhiều năm, chúng ta thường giải thích sự yếu kém của doanh nghiệp nội bằng những lý do quen thuộc như thiếu vốn, công nghệ và quản trị, chi phí logistics cao, đất công nghiệp đắt đỏ hay liên kết với doanh nghiệp FDI lỏng lẻo. Những điều đó đúng nhưng chỉ là triệu chứng. Căn nguyên sâu xa hơn là hệ thống khuyến khích của nền kinh tế đang bị lệch, và chính sự lệch hướng này đã làm suy yếu năng lực sản xuất nội địa.

Vấn đề cốt lõi là nền kinh tế hiện nay không tưởng thưởng cho sản xuất mà lại tưởng thưởng cho việc nắm giữ và đầu cơ tài sản. Khi lợi nhuận từ đất đai và tài sản tài chính vượt xa lợi nhuận tạo ra từ nhà xưởng và công nghệ, khi giá trị gia tăng chủ yếu đến từ biến động giá thay vì đổi mới, dòng vốn tự nhiên rời bỏ sản xuất. Trong bối cảnh rủi ro sản xuất lớn trong khi đầu cơ an toàn và dễ sinh lời, việc doanh nghiệp nội không lớn lên không phải là bất thường mà là hệ quả tất yếu. Nhiều doanh nghiệp làm ăn có lợi nhuận nhưng không tái đầu tư vào công nghệ hay mở rộng nhà xưởng mà chuyển sang mua đất tích trữ, càng làm dòng vốn lệch khỏi sản xuất. Đáng lo hơn, sự lệch hướng này đang đảo lộn trật tự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.

Chỉ cần nhìn vào cấu trúc lợi nhuận của thị trường là thấy ngay sự méo mó. Năm nào các ngân hàng cũng đứng trong nhóm có lợi nhuận cao nhất, không hẳn nhờ đổi mới công nghệ hay nâng cao năng suất, mà nhờ cơ chế tín dụng ưu ái tài sản. Danh sách những người giàu nhất Việt Nam nhiều năm qua chủ yếu là những người sở hữu và kinh doanh đất đai, trong khi rất hiếm người trở nên giàu có nhờ công nghiệp, công nghệ hay sáng tạo tri thức. Điều đó không phản ánh sự năng động của thị trường, mà cho thấy hệ thống khuyến khích đang lệch trọng tâm. Trong môi trường như vậy, doanh nghiệp sản xuất yếu đi không phải vì năng lực kém, mà vì động lực kinh tế không đứng về phía họ.

Hệ lụy của sự lệch pha này lan rộng và ăn sâu vào cấu trúc nền kinh tế. Khi đất đai bị tài chính hóa, vốn bị hút khỏi nhà xưởng và công nghệ, khiến khu vực sản xuất không có tích lũy dài hạn. Chi phí mặt bằng, kho bãi và logistics tăng vượt khả năng chịu đựng, làm sức cạnh tranh của nền sản xuất Việt Nam suy giảm. Sản xuất không còn hấp dẫn nên doanh nghiệp ít đầu tư vào nghiên cứu, phát triển hay tự động hóa, khiến năng suất trì trệ và nền kinh tế mắc kẹt trong mô hình tăng trưởng dựa vào chi phí thấp. Không đủ tiêu chuẩn tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu, doanh nghiệp nội bị loại khỏi các phân đoạn giá trị cao, trong khi doanh nghiệp FDI nắm giữ các mắt xích quan trọng. Kết quả là xuất khẩu lớn nhưng giá trị giữ lại ít, công nghiệp mở rộng nhưng nội lực ngày càng mỏng.

Điều đáng lo hơn cả là chúng ta đang đánh giá thấp vai trò thực sự của doanh nghiệp nội. Đó không chỉ là một bộ phận của nền kinh tế, mà là nền tảng của năng lực sản xuất quốc gia, là trái tim của cỗ máy tạo việc làm và là linh hồn của sáng tạo Việt Nam, nơi tri thức và công nghệ được tích lũy qua nhiều thế hệ. Trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ, an ninh kinh tế và yêu cầu tự chủ ngày càng cao, doanh nghiệp nội còn giữ vai trò quyết định trong chiến lược lưỡng dụng, kết nối công nghiệp dân sự và quốc phòng, tạo nên năng lực tự chủ công nghệ và sức mạnh tự cường của quốc gia.

Không quốc gia nào có thể đạt được sự độc lập công nghệ khi doanh nghiệp nội không làm chủ được các công nghệ cốt lõi. Không chiến lược lưỡng dụng nào có thể thành công nếu khu vực dân sự yếu và thiếu năng lực sản xuất. Và cũng không nền kinh tế nào có thể tự chủ khi phần lớn chuỗi giá trị nằm ngoài tầm kiểm soát của doanh nghiệp trong nước.

Để thay đổi thực trạng này, không thể chỉ vá những điểm rời rạc mà phải chỉnh lại toàn bộ hệ thống khuyến khích để dòng vốn buộc phải quay về sản xuất. Khi sản xuất trở thành lựa chọn hấp dẫn nhất, khi đất đai không còn là kênh đầu tư dễ nhất, khi ngân hàng ưu tiên dự án đổi mới thay vì tài sản thế chấp và khi hạ tầng, công nghệ cùng chi phí được tổ chức hợp lý để nâng đỡ doanh nghiệp trong nước, thì nội lực quốc gia mới có thể hình thành và lớn lên.

Doanh nghiệp nội không yếu vì họ kém mà vì hệ thống chưa trao cho họ điều kiện để mạnh lên. Khi dòng vốn đi sai hướng, nền kinh tế suy giảm sức mạnh nội sinh. Nếu hệ thống được chỉnh lại đúng trục, vốn chảy vào nhà xưởng, công nghệ, con người và nghiên cứu phát triển, Việt Nam sẽ bước vào quỹ đạo công nghiệp hóa dựa trên chính nội lực của mình. Đó mới là nền tảng thật sự của tăng trưởng bền vững, của sáng tạo Việt Nam và của một chiến lược phát triển hiện đại.

TS. Huỳnh Thanh Điền