Tin giả và nhận thức trong thời đại số

Tin giả xuất hiện thường xuyên hơn trên mạng xã hội.

Mạng xã hội trở thành “bệ phóng” cho tin giả

Theo khảo sát mới của Trung tâm Nghiên cứu Pew, tại Mỹ, 53% người trưởng thành cho biết họ lấy tin tức từ mạng xã hội. Facebook (38%) và YouTube (35%) vẫn là 2 nền tảng phổ biến nhất, trong khi, tin tức từ TikTok đã tăng mạnh lên 20%, gấp hơn 3 lần so với năm 2020. Đáng chú ý, hơn một nửa người dùng TikTok và X (Twitter) cho biết họ đọc tin trực tiếp ngay trên các nền tảng này. Với cơ chế ưu tiên nội dung dựa trên tương tác và cảm xúc, mạng xã hội đang dần thay thế báo chí truyền thống trong việc cung cấp thông tin nhưng đồng thời cũng khiến người dùng dễ tiếp xúc với tin sai, nội dung bị cắt ghép hoặc thiếu kiểm chứng.

Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) cảnh báo rằng, tin giả và thông tin sai lệch đã trở thành một trong những rủi ro toàn cầu lớn nhất năm 2025. Sự phát triển của AI, đặc biệt là AI tạo sinh (công nghệ có thể tự động tạo ra văn bản, hình ảnh, âm thanh hoặc video giống thật) đang khiến việc sản xuất và lan truyền nội dung giả mạo trở nên nhanh hơn, rẻ hơn và thuyết phục hơn bao giờ hết. Các sản phẩm deepfake (video hoặc âm thanh giả được tạo bằng AI để mô phỏng người thật) ngày càng tinh vi và có thể dễ dàng đánh lừa người xem. Báo cáo của WEF nhấn mạnh: “Khi AI tạo sinh và công nghệ mới xóa mờ ranh giới giữa thật và giả, năng lực hiểu và phản biện thông tin trở nên quan trọng hơn bao giờ hết”.

Thói quen “lướt mạng vô thức” khiến người dùng dễ bấm thích, chia sẻ hoặc bình luận mà không kiểm chứng. Nghiên cứu của Đại học Michigan State cho thấy, những người sử dụng mạng xã hội quá mức, đến mức ảnh hưởng sinh hoạt hằng ngày, có xu hướng tin và tương tác với tin giả nhiều hơn đáng kể. Họ thường tin mọi thứ mình thấy, đặc biệt với các nội dung hấp dẫn hoặc gợi cảm xúc mạnh. Các nhà khoa học gọi đây là hiện tượng “nghiện tương tác”, khi người dùng phản ứng theo cảm xúc thay vì lý trí.

Nghiên cứu được tiến hành bởi các trường Đại học Yale, Stanford và Washington (Mỹ) cho thấy việc dán nhãn cảnh báo cho các bài viết sai lệch có thể giảm đáng kể mức độ lan truyền. Sau khi gắn nhãn, lượt chia sẻ giảm 46,1%, lượt thích giảm 44,1%, bình luận giảm 21,9% và lượt xem giảm 13,5%. Tuy nhiên, phần lớn tương tác diễn ra trước khi nhãn được gắn, nên yếu tố thời gian mang tính quyết định. Nhà nghiên cứu Johan Ugander (Đại học Yale) nhận định: “Gắn nhãn có tác động rõ rệt, nhưng thời gian là yếu tố sống còn, càng gắn nhãn sớm, hiệu quả càng cao”.

Không chỉ người dùng, các doanh nghiệp công nghệ cũng đang chịu sức ép lớn trong cuộc chiến chống tin giả. Theo dữ liệu từ tổ chức quốc tế ISS STOXX, chuyên đánh giá hiệu quả phát triển bền vững và quản trị doanh nghiệp, trong hơn 160 công ty truyền thông và nền tảng trực tuyến được khảo sát, chỉ 10% có chính sách giám sát nội dung người dùng đạt mức “tốt”, và chỉ 4% công khai minh bạch cách hoạt động của thuật toán gợi ý. Phần lớn các doanh nghiệp chưa có quy trình xử lý tin sai rõ ràng, dẫn đến rủi ro ngày càng tăng về uy tín, pháp lý và tài chính.

Tăng “miễn dịch thông tin” cho xã hội

Để nâng cao khả năng “miễn dịch thông tin”, các chuyên gia quốc tế kêu gọi đầu tư mạnh vào giáo dục truyền thông và thông tin, kỹ năng giúp người dân nhận biết, đánh giá và xử lý tin tức trong kỷ nguyên số. WEF đề xuất mô hình “hệ sinh thái thông tin”, kết hợp giữa vòng đời tin giả (từ khi hình thành đến lúc người dùng tiếp nhận) và các tầng tác động xã hội (cá nhân, cộng đồng, tổ chức, chính sách). Theo đó, tư duy phản biện và kỹ năng kiểm chứng thông tin cần được tích hợp trong trường học, môi trường làm việc, truyền thông công và thiết kế nền tảng số.

Một nghiên cứu của tạp chí Hành vi Con người cho thấy, chỉ sau 2 tuần theo dõi các tài khoản báo chí đáng tin cậy trên Instagram hoặc WhatsApp, người tham gia đã hiểu biết hơn về thời sự, nhận diện tin giả tốt hơn và tăng niềm tin vào báo chí. Kết quả cho thấy, giải pháp không phải rời bỏ mạng xã hội, mà là biết chọn và quản lý nguồn tin. Các nền tảng có thể hỗ trợ bằng cách gợi ý tài khoản báo chí chính thống và hiển thị nhãn “tin đã kiểm chứng”.

Ở góc độ công nghệ, cơ chế “Ghi chú cộng đồng” trên TikTok và Meta cho phép người dùng thêm chú thích, bối cảnh hoặc đính chính dưới bài viết sai lệch, giúp giảm đáng kể mức lan truyền. Các chuyên gia khuyến nghị nền tảng cần minh bạch thuật toán, cho phép tùy chỉnh hiển thị theo thời gian và báo cáo định kỳ về việc gỡ bỏ nội dung.

Về pháp lý, Liên minh châu Âu đi đầu với Luật Trí tuệ nhân tạo và Luật Dịch vụ số, yêu cầu minh bạch trong tạo nội dung và kiểm soát tin sai. Vương quốc Anh cũng ban hành Luật An toàn trực tuyến năm 2025 để bảo vệ người dùng khỏi nội dung độc hại. Bên cạnh đó, UNESCO và WEF đang xây dựng khung đạo đức toàn cầu cho việc ứng dụng AI và quản trị thông tin.

Các tổ chức như U.S. PIRG kêu gọi bảo vệ dữ liệu trẻ em, minh bạch nguồn thu từ nội dung sai lệch và khuyến khích người dùng kiểm tra nguồn, ngày tháng và ngữ cảnh bài viết trước khi chia sẻ. Ở cấp doanh nghiệp, cần quy trình giám sát nội dung rõ ràng, kênh tố cáo và kiểm toán thuật toán định kỳ, còn cơ quan quản lý nên công khai dữ liệu đính chính, giúp nền tảng tự động cảnh báo tin sai nhanh và chính xác hơn.

Tin giả đã không còn là vấn đề của riêng lĩnh vực công nghệ mà là thách thức về nhận thức và trách nhiệm của xã hội. Muốn bảo vệ sự thật trong thời đại số, cần kết hợp giáo dục, quản trị và minh bạch thông tin.

Trong thời đại số, mạng xã hội và AI đang khiến tin giả lan nhanh hơn bao giờ hết. Nâng cao nhận thức và minh bạch thông tin là chìa khóa để bảo vệ sự thật.

Hồng Nhung