Tòa án Hình sự Quốc tế thúc đẩy công lý nhạy cảm giới

Phụ nữ và trẻ em gái Afghanistan phải chịu nhiều quy định hà khắc của Taliban

Dù khả năng tiếp cận hạn chế với tòa án các quốc gia, ICC vẫn là cơ quan tư pháp quốc tế duy nhất có thể truy tố các thủ lĩnh Taliban về tội ngược đãi trên cơ sở giới. Ngày 8/7/2025, ICC đã phát lệnh bắt ông Haibatullah Akhundzada, Lãnh tụ tối cao của Taliban và ông Abdul Hakim Haqqani, Chánh án Tối cao Taliban, với cáo buộc đàn áp phụ nữ và trẻ em gái tại Afghanistan. Theo thông báo của ICC, 2 người này bị nghi ngờ "ra lệnh, kích động hoặc xúi giục" các hành vi đàn áp đối với phụ nữ, trẻ em gái và những người không tuân theo chính sách giới của Taliban.

"Tuy Taliban áp đặt một số quy định và lệnh cấm đối với toàn dân, họ đặc biệt nhắm vào phụ nữ và trẻ em gái vì giới tính, tước đoạt các quyền cơ bản. Cụ thể, Taliban đã tước đoạt nghiêm trọng - thông qua các sắc lệnh và chỉ thị - quyền được giáo dục, quyền riêng tư và đời sống gia đình, quyền tự do đi lại, tự do biểu đạt, tự do tư tưởng, lương tâm và tôn giáo của phụ nữ và trẻ em gái. Ngoài ra, những người khác, bao gồm "các đồng minh" của phụ nữ và trẻ em gái, những người có xu hướng tính dục hoặc bản dạng giới được xem là "không phù hợp với chính sách giới của Taliban", cũng bị nhóm này nhắm đến", theo ICC.

Hồi tháng 1/2025, các công tố viên ICC cho rằng, 2 lãnh đạo Taliban phải chịu trách nhiệm hình sự vì các hành vi đàn áp dựa trên cơ sở giới kể từ ngày 15/8/2021.

Hỗ trợ công lý có tính đến yếu tố giới

ICC nắm giữ thẩm quyền truy tố tại hơn 120 quốc gia. Các phán quyết của tòa án này là những tiền lệ có sức thuyết phục tại các tòa án hình sự quốc tế, khu vực và quốc gia. Hầu hết những vụ bạo lực tình dục và bạo lực giới trong xung đột đều ảnh hưởng đến phụ nữ và trẻ em gái. Tuy nhiên, khi áp dụng cách tiếp cận nhạy cảm giới, các thẩm phán phải thách thức những quan điểm truyền thống về vai trò giới, chẳng hạn như quan niệm cho rằng "tất cả nam giới đều là chiến binh". Thực tế, nam giới và trẻ em trai cũng có thể là nạn nhân của bạo lực.

Hiện tại, 50% thẩm phán tại ICC là nữ nhưng việc có thẩm phán nữ không đồng nghĩa với việc họ có quan điểm nữ quyền hay nhận thức về giới. Văn phòng Công tố ICC đã công bố một chính sách toàn diện về giới và bổ nhiệm các cố vấn về giới như một phần trong cam kết hỗ trợ công lý có tính đến yếu tố giới và cải thiện hiệu quả truy tố các tội phạm liên quan đến giới.

Trụ sở Tòa án Hình sự quốc tế tại Hague (Hà Lan)

Một trong những chủ đề chính là nhu cầu của các thẩm phán trong việc đưa ra quyết định dựa trên kinh nghiệm sống của những người bị ảnh hưởng bởi tội phạm quốc tế. Kinh nghiệm của họ cần được lắng nghe "một cách đặc biệt cẩn thận", như lời nhắc nhở của luật gia lỗi lạc Navi Pillay, cựu thẩm phán của Tòa án Hình sự Quốc tế Rwanda và ICC. Bà là thẩm phán trong vụ Akayesu năm 1998, vụ án đầu tiên trên thế giới xác nhận bạo lực tình dục có thể là một hành vi diệt chủng. Vụ án mang lại công lý cho khoảng 250.000-500.000 phụ nữ và trẻ em gái bị cưỡng hiếp trong cuộc diệt chủng ở Rwanda năm 1994. Khi lắng nghe lời khai của nhân chứng trong vụ án, bà Pillay tin rằng, định nghĩa về hiếp dâm "xâm nhập cơ thể" không phản ánh đúng vấn đề hiếp dâm hàng loạt trong chiến tranh. Trong bối cảnh như vậy, hiếp dâm trở thành một hành vi tàn ác được tính toán kỹ lưỡng, kết hợp giữa sự sỉ nhục, hạ thấp nhân phẩm của nạn nhân và nỗi đau không thể chịu đựng được khi con cái phải chứng kiến cảnh mẹ chúng bị xâm hại. Hiếp dâm trong bối cảnh của tội ác tàn bạo hàng loạt biến thành sự hủy hoại tinh thần và ý chí sống, để lại vết sẹo suốt đời.

Chiến tranh khoét sâu hơn bất bình đẳng giới

Tội phạm tình dục và tội phạm liên quan đến giới hiện diện trong các cuộc xung đột. ICC đang nỗ lực xóa bỏ vấn nạn này. Chiến tranh làm trầm trọng thêm bất bình đẳng giới. Ước tính có khoảng 110 vụ xung đột vũ trang đang diễn ra trên khắp thế giới. Châu Phi và Trung Đông là những khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất.

Với sự phát triển của công nghệ, việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo và học máy vào vũ khí ngày càng tăng, đã mang lại những tác động về giới. Ví dụ, các cuộc tấn công bằng vũ khí nổ trong khu dân cư thường ảnh hưởng không cân xứng đến phụ nữ và trẻ em gái. Vì họ thường là những người chịu trách nhiệm chính trong việc mua sắm đồ gia dụng hoặc thực phẩm. Chiến tranh cũng ngày càng khó có thể được giải quyết bằng biện pháp chính trị. Nhóm tác giả cuốn sách "Phán quyết Nữ quyền: Tái hiện Tòa án Hình sự Quốc tế" thừa nhận rằng, ngay cả nỗ lực hết mình, ICC cũng chỉ có thể đạt được trách nhiệm giải trình hạn chế và có chọn lọc. Họ khuyến khích các nạn nhân theo đuổi công lý theo những cách khác nhau: Các sáng kiến về nghệ thuật, kể chuyện và tưởng niệm, đồng thời củng cố cấu trúc xã hội quốc gia.

Nguồn: The Conversation

Nhu Thụy