Tòa án nhân dân: 80 năm tiến bước dưới lá cờ vẻ vang của Đảng

Xây dựng một Nhà nước pháp quyền của nhân dân

Dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân ta đã giành được độc lập bằng cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945, đánh dấu mốc son lịch sử của cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc vô cùng anh dũng.

Trụ sở Tòa án nhân dân tối cao.

Ngay sau khi giành được chính quyền, xác định Tòa án là một thiết chế tư pháp quan trọng của bộ máy Nhà nước, chỉ sau Lễ Tuyên ngôn độc lập 11 ngày, ngày 13/9/1945, thay mặt Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký ban hành Sắc lệnh số 33C thiết lập các Tòa án quân sự; và ngày 24/01/1946 ban hành Sắc lệnh số 13 về tổ chức các TAND và các ngạch Thẩm phán. Tòa án quân sự là tiền thân của hệ thống TAND hiện nay và ngày 13/9 hàng năm đã trở thành Ngày truyền thống TAND.

Quá trình xây dựng và phát triển của hệ thống TAND đã gắn liền với quá trình hoàn thiện và củng cố bộ máy Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam); gắn liền với tiến trình cải cách nền tư pháp quốc gia, nhằm xây dựng một Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, luôn đề cao hoạt động bảo vệ quyền con người, quyền công dân, được coi là nhân tố tạo dựng một xã hội dân chủ, tiến bộ, văn minh với nhiều mốc son ghi nhận nhiều chặng đường phát triển của TAND.

Ngày 09/11/1946, Quốc hội Khóa I nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thông qua bản Hiến pháp đầu tiên của Nhà nước ta. Tại Chương VI bản Hiến pháp này quy định về “Cơ quan tư pháp”, theo đó Cơ quan tư pháp của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa gồm có: Tòa án tối cao; các Tòa án phúc thẩm; các Tòa án đệ nhị cấp và sơ cấp (Điều 63).

Năm 1958 có thể được xem là dấu mốc quan trọng của công cuộc cải cách tư pháp lần thứ nhất. Tại Hội nghị lần thứ 14 Khóa II (tháng 11/1958) Ban chấp hành Trung ương Đảng đã chủ trương tăng cường Nhà nước dân chủ nhân dân và tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với chính quyền các cấp từ trung ương đến cơ sở. Trong tình hình chung đó, bộ máy Nhà nước nói chung, TAND nói riêng được tăng cường và cải cách thêm một bước mới. Tại kỳ họp lần thứ 8, Quốc hội khóa I, tháng 4/1958 Quốc hội quyết định thành lập TANDTC và Viện công tố nhân dân trung ương, tách hệ thống TAND và Viện công tố khỏi Bộ Tư pháp.

Ngày 31/12/1959, Quốc hội khóa I, kỳ họp thứ 11 đã thông qua Hiến pháp mới của Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (công bố ngày 01/01/1960). Hệ thống TAND theo Hiến pháp năm 1959 bao gồm TANDTC, các TAND địa phương, các Tòa án quân sự.

Căn cứ quy định của Hiến pháp năm 1980, tổ chức và hoạt động của TAND được cụ thể hóa bằng Luật Tổ chức TAND năm 1981 được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua ngày 3/7/1981. Bộ Tư pháp được tái lập, Bộ trưởng Bộ Tư pháp được giao quản lý các Tòa án địa phương về mặt tổ chức; TANDTC lãnh đạo các TAND địa phương về nghiệp vụ, khoa học chuyên môn, việc áp dụng thống nhất pháp luật trong hoạt động xét xử.

Năm 1992, Hiến pháp được sửa đổi, nhằm giải quyết yêu cầu của thực tiễn, Luật Tổ chức TAND năm 1993 quy định thẩm quyền của TAND được mở rộng. TAND đảm nhiệm thêm chức năng giải quyết các tranh chấp kinh tế của hệ thống Trọng tài kinh tế Nhà nước (các cơ quan Trọng tài Kinh tế chấm dứt hoạt động vào tháng 6/1994), giải quyết các tranh chấp trong quan hệ hành chính và lao động. Trong các TAND được thành lập thêm Tòa chuyên trách là: Tòa Kinh tế, Tòa Lao động và Tòa Hành chính… có nhiệm vụ chuyên trách giải quyết, xét xử các tranh chấp về kinh tế, lao động và hành chính nảy sinh trong xã hội.

Nhằm cụ thể hóa các chủ trương, định hướng của Đảng về xây dựng và hoàn thiện bộ máy Nhà nước, và yêu cầu cụ thể đối với tổ chức và hoạt động của TAND, đặc biệt là Văn kiện Nghị quyết Đại hội đại biểu lần thứ IX của Đảng và Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “Về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”, tháng 4/2002 tại kỳ họp thứ 11, Quốc hội khóa X đã thông qua Luật Tổ chức TAND năm 2002, thay thế Luật Tổ chức TAND năm 1992, được sửa đổi bổ sung năm 1993 và năm 1995. Theo Luật này, TANDTC quản lý các TAND địa phương và các Tòa án quân sự về mặt tổ chức, có sự phối hợp chặt chẽ với Hội đồng nhân dân địa phương và Bộ Quốc phòng. Đây là một bước cải cách tư pháp quan trọng đối với hệ thống TAND.

Tòa án là trung tâm, xét xử là trọng tâm

Kế thừa, phát triển tinh thần Nghị quyết số 08-NQ/TW năm 2002 của Bộ Chính trị về công tác tư pháp, ngày 02/06/2005 Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 49-NQ/TW “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”, đã nêu rõ: Tòa án là trung tâm, xét xử là trọng tâm, tranh tụng là khâu đột phá trong công cuộc cải cách tư pháp; Thể hiện sự quyết tâm chính trị cao của Đảng về Chiến lược cải cách tư pháp sâu rộng, cơ bản, thường xuyên và lâu dài nền tư pháp nước nhà.

Cụ thể hóa các Nghị quyết nêu trên của Đảng, Hiến pháp năm 2013, lần đầu tiên trong lịch sử lập Hiến, đã quy định rõ tại Điều 102: “Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước CHXHCN Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp”.

Cùng với nguyên tắc độc lập xét xử; nguyên tắc suy đoán vô tội; chế độ xét xử sơ thẩm, phúc thẩm được đảm bảo; Hiến pháp năm 2013 còn quy định cụ thể nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm (khoản 5 Điều 103); TAND có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

Tháng 11/2014, để phù hợp với nội dung Hiến pháp, Quốc hội đã thông qua Luật Tổ chức TAND mới. Theo đó, hệ thống tổ chức của TAND được tổ chức thành 4 cấp: TANDTC; TANDCC; Tòa án tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương; Tòa án huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh. Cùng với đó là nhiều thay đổi về chức năng, nhiệm vụ, nguyên tắc hoạt động, chế độ bổ nhiệm và thi tuyển Thẩm phán cùng các quy định khác liên quan đến tổ chức và hoạt động của TAND trong giai đoạn mới.

Ngày 24/6/2024, Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) năm 2024; đây là một đạo luật quan trọng về tổ chức và hoạt động của hệ thống TAND theo tinh thần Hiến pháp năm 2013; thể chế hóa các chủ trương, quan điểm của Đảng về cải cách tư pháp, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả, hiệu lực cao. Một trong các điểm mới của Luật (sửa đổi) lần này là thành lập thêm các TAND sơ thẩm chuyên biệt trong hệ thống TAND.

Ngày 24/6/2025, tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội Khóa XV đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức TAND, có nhiều nội dung mới liên quan đến tổ chức và hoạt động của hệ thống TAND. Luật có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2025.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức TAND tập trung sửa đổi, bổ sung các quy định về tổ chức bộ máy, thẩm quyền của Tòa án và các vấn đề liên quan để phù hợp với chủ trương sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị theo kết luận của Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Ban Chấp hành Trung ương Đảng.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức TAND đã sửa đổi, bổ sung quy định về mô hình tổ chức hệ thống TAND theo hướng: Kết thúc hoạt động của TANDCC, TAND cấp huyện; Tổ chức hệ thống TAND theo 3 cấp: TANDTC, TAND cấp tỉnh, TAND khu vực; Không tổ chức TAND sơ thẩm chuyên biệt về Phá sản, Sở hữu trí tuệ, Hành chính như một cấp Tòa án mà tổ chức thành các tòa chuyên trách về Phá sản, Sở hữu trí tuệ tại một số TAND khu vực tại Hà Nội, Đà Nẵng, Thành phố Hồ Chí Minh; Thành lập Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm tài chính quốc tế.

Như vậy, tổ chức hệ thống TAND gồm: TANDTC, 34 TAND cấp tỉnh (trong đó có 11 TAND cấp tỉnh không thực hiện sắp xếp; 23 TAND cấp tỉnh được thành lập sau sắp xếp), 355 TAND khu vực trên cơ sở cơ cấu lại 693 TAND cấp huyện; Tòa án chuyên biệt tại Trung tâm tài chính quốc tế và các Tòa án quân sự.

Qua quá trình 80 năm xây dựng và phát triển với những thay đổi về tổ chức, về thẩm quyền, nhưng trong cơ cấu bộ máy các cơ quan Nhà nước, Tòa án được khẳng định là cơ quan xét xử của Nhà nước, thực hiện quyền tư pháp, nhân danh Nhà nước tiến hành các hoạt động xét xử nhằm mục tiêu bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

Với những thành tích, đóng góp to lớn vào công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước, nhân dịp kỷ niệm 40 năm Ngày truyền thống TAND, Hội đồng Nhà nước Nước CHXHCN Việt Nam đã tặng thưởng “Huân chương Hồ Chí Minh” lần thứ nhất cho TAND năm 1985. Đặc biệt, năm 2005, nhân dịp kỷ niệm 60 năm Ngày truyền thống TAND, Chủ tịch nước CHXHCN Việt Nam đã quyết định tặng thưởng “Huân chương Sao vàng” cho Tòa án nhân dân; kỷ niệm 70 năm Ngày truyền thống Tòa án nhân dân được tặng thưởng “Huân chương Hồ Chí Minh” lần thứ hai năm 2015; Kỷ niệm 75 năm Ngày truyền thống TAND được tặng thưởng “Huân chương Độc lập” hạng Nhất.

PV