Trao quyền cho Chính phủ về 'ngành, nghề kinh doanh có điều kiện'

Đưa danh mục xuống nghị định để chủ động quản lý

Bộ Tài chính đang xây dựng dự thảo Luật Đầu tư kinh doanh (thay thế), dự kiến trình Quốc hội xem xét, thông qua tại kỳ họp tháng 10-2025.

Trong dự thảo Tờ trình gửi đến Bộ Tư pháp phục vụ thẩm định, Bộ Tài chính cho biết, Danh mục ngành, nghề kinh doanh có điều kiện được quy định tại Luật Đầu tư năm 2014, gồm 267 ngành, nghề; đến Luật Đầu tư năm 2020 giảm xuống còn 230 ngành, nghề, góp phần tạo môi trường kinh doanh thuận lợi hơn. Tuy nhiên, việc cắt giảm danh mục không thực chất, chủ yếu dưới dạng gộp tên ngành, nghề hoặc sử dụng tên ngành, nghề có phạm vi điều chỉnh rộng để rút gọn số lượng.

Hơn nữa, phần lớn ngành, nghề kinh doanh có điều kiện áp dụng cơ chế tiền kiểm, tức là phải xin giấy phép mới được kinh doanh. Trong khi thực tế, có những ngành, nghề không nhất thiết phải kiểm soát theo cơ chế tiền kiểm như: kinh doanh dịch vụ đóng mới, hoán cải, sửa chữa, phục hồi phương tiện thủy nội địa; sản xuất mũ bảo hiểm..., bởi tiêu chuẩn chất lượng đã được quản lý thông qua quy chuẩn kỹ thuật, không cần điều kiện đầu tư.

Bên cạnh đó, một số ngành, nghề mới, tiềm ẩn rủi ro phức tạp về an ninh, trật tự, sức khỏe cộng đồng lại không được quy định là ngành, nghề kinh doanh có điều kiện. Điều này khiến hoạt động quản lý nhà nước gặp khó khăn và chủ cơ sở kinh doanh dễ lợi dụng kẽ hở để vi phạm pháp luật. Ví dụ, kinh doanh nền tảng chia sẻ dữ liệu cá nhân, kinh doanh công nghệ deepfake...

Theo Bộ Tài chính, việc quy định Danh mục ngành, nghề kinh doanh có điều kiện tại Luật Đầu tư chưa đáp ứng được yêu cầu cần sửa đổi, bổ sung kịp thời trong một số trường hợp cấp bách; chưa tạo được quyền chủ động của Chính phủ trong kiểm soát các ngành, nghề này. Vì vậy, trong dự thảo Luật Đầu tư (thay thế), Bộ Tài chính đề xuất giao Chính phủ ban hành danh mục này nhằm tăng tính linh hoạt và chủ động trong quản lý.

Kèm với đó, dự thảo luật bổ sung nguyên tắc xác định điều kiện đầu tư, kinh doanh, nhấn mạnh các yêu cầu về năng lực, trình độ chuyên môn, nhân lực, cơ sở vật chất và hệ thống quản lý mà doanh nghiệp, cá nhân phải đáp ứng khi tham gia các ngành, nghề có điều kiện. Những điều kiện này không bao gồm các quy chuẩn, tiêu chuẩn về chất lượng sản phẩm, dịch vụ - mục tiêu của việc này là rà soát, phân loại lại các ngành, nghề thật sự cần tiền kiểm, đồng thời chuyển những ngành, nghề đang áp dụng điều kiện kinh doanh nhưng có thể kiểm soát bằng tiêu chuẩn, quy chuẩn sang cơ chế hậu kiểm.

Lo ngại nguy cơ tùy nghi bổ sung danh mục

Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cho rằng, cần cân nhắc kỹ hệ quả của thay đổi này.

Theo VCCI, việc quy định Danh mục ngành, nghề kinh doanh có điều kiện trong Luật Đầu tư từ năm 2014 đến nay được xem là một bước tiến. Luật đã công khai rõ ràng những ngành, nghề bị cấm và ngành, nghề kinh doanh có điều kiện; còn lại doanh nghiệp và người dân được tự do kinh doanh. Nhờ cơ chế này, việc ban hành thêm ngành nghề mới buộc phải được Quốc hội xem xét, đồng thời tránh tình trạng các văn bản dưới luật tự ý “cài cắm” thêm điều kiện.

Nếu danh mục này được quy định tại nghị định, sẽ không kiểm soát được tình trạng bổ sung ngành, nghề kinh doanh có điều kiện, nhất là việc bổ sung ngành nghề đó lại xuất phát từ các văn bản cấp dưới luật (nghị định khác). Lý do là các nghị định có giá trị pháp lý ngang nhau, nghị định ban hành sau sẽ được ưu tiên áp dụng khi có quy định khác biệt. Như vậy có thể dẫn đến tình trạng bổ sung ngành, nghề kinh doanh có điều kiện một cách tùy nghi, khiến doanh nghiệp khó nắm bắt và không rõ thực tế có bao nhiêu ngành nghề thuộc diện này.

Hơn nữa, danh mục này nằm ở cấp nghị định thì ý nghĩa sẽ giảm đáng kể. Sẽ không khả thi nếu xem đây là danh mục tập hợp tất cả các ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện; trường hợp không được “điểm mặt” trong danh mục này sẽ không được xem xét là ngành, nghề kinh doanh có điều kiện. Bởi vì, các luật, nghị định ban hành sau sẽ dễ dàng ban hành ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện - các ngành, nghề này không có trong danh mục và sẽ được ưu tiên áp dụng.

Trong bối cảnh Đảng và Nhà nước đang đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, cắt giảm chi phí tuân thủ để tạo môi trường đầu tư kinh doanh thuận lợi, VCCI cho rằng nên quy định Danh mục ngành, nghề kinh doanh có điều kiện trong Luật Đầu tư. Cùng với đó, rà soát, sửa đổi, bổ sung danh mục theo hướng bãi bỏ các ngành, nghề không cần thiết, không đáp ứng nguyên tắc xác định điều kiện đầu tư kinh doanh tại điều 7 của Luật Đầu tư.

Lựa chọn không chỉ mang tính kỹ thuật

Hai luồng quan điểm về vị trí pháp lý của Danh mục ngành, nghề kinh doanh có điều kiện cho thấy sự khác biệt trong cách tiếp cận giữa cơ quan quản lý và cộng đồng doanh nghiệp. Từ góc độ quản lý, đưa danh mục xuống nghị định có thể tạo sự linh hoạt, giúp Nhà nước phản ứng kịp thời với những rủi ro mới. Tuy nhiên, lo ngại của doanh nghiệp về nguy cơ “tái sinh” giấy phép con là hoàn toàn có cơ sở.

Trong một hội thảo gần đây, ông Phan Đức Hiếu, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Kinh tế và Tài chính của Quốc hội, nhận xét: thách thức lớn nhất trong cải cách thể chế là hầu hết sáng kiến cải cách trước đây đều xuất phát từ sự quyết liệt của Chính phủ, trong khi các bộ, ngành rất ít khi chủ động bãi bỏ điều kiện kinh doanh do mình quản lý. “Nếu Đảng, Quốc hội, Chính phủ không yêu cầu thì đâu là động lực để cải cách thường xuyên, liên tục?”, ông đặt vấn đề.

Một báo cáo khác cho thấy, từ tháng 10-2023 đến hết tháng 7-2024, Bộ Tư pháp đã thẩm định 1.065 thủ tục hành chính tại 105 đề nghị xây dựng, dự án và dự thảo văn bản quy phạm pháp luật. Con số này cho thấy “căn bệnh” thủ tục vẫn bám rất chặt vào quá trình xây dựng chính sách.

Trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao và cải thiện mạnh mẽ môi trường kinh doanh, việc lựa chọn đặt Danh mục ngành, nghề kinh doanh có điều kiện ở luật hay nghị định không chỉ là vấn đề kỹ thuật lập pháp. Đây còn là thước đo cho quyết tâm cải cách thể chế theo hướng minh bạch, ổn định và dài hạn.

Cũng cần nói thêm rằng, Nghị quyết 66-NQ/TW về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật nêu rõ: ngoài một số bộ luật liên quan trực tiếp đến quyền con người, quyền công dân và tố tụng tư pháp cần quy định chi tiết, thì về cơ bản, các luật khác - đặc biệt là những luật phục vụ kiến tạo phát triển, chỉ nên quy định những vấn đề khung, nguyên tắc thuộc thẩm quyền Quốc hội. Các nội dung thường xuyên biến động cần giao cho Chính phủ, bộ, ngành và địa phương quy định để bảo đảm tính linh hoạt, phù hợp thực tiễn. Tự do kinh doanh là quyền hiến định, và theo đó, việc quy định Danh mục ngành, nghề kinh doanh có điều kiện trong Luật Đầu tư là phù hợp và cần thiết.

Cẩm Hà