Trẻ em lớn lên cùng mạng xã hội: Cần sự đồng hành, không chỉ cấm đoán

Thuật toán không chỉ đơn thuần gợi ý video tiếp theo dựa trên sở thích; nó còn định hình gu thẩm mỹ, thói quen tiêu thụ nội dung hay thậm chí cách trẻ em nhìn nhận thế giới. Câu hỏi đặt ra: liệu chúng có đang lớn lên với một tư duy “có sẵn trong hộp”, được đào tạo và giới hạn bởi thuật toán do các mạng xã hội điều khiển và tùy ý chỉnh sửa?

Ngày xưa khi chưa có internet và điện thoại thông minh, tuổi thơ của các em nhỏ gắn liền với các trò chơi ngoài sân, sách vở hay sau này là TV. Thế nhưng, với thế hệ Alpha và Beta (sinh sau năm 2010), tuổi thơ lại xoay quanh các mạng xã hội như Tiktok, Youtube, Instagram Reels, SnapChat… Điều khác biệt quan trọng nhất: nội dung trẻ em tiếp nhận hiện nay không còn được chọn bởi phụ huynh, thầy cô hay chính các em, mà bởi một “bộ não vô hình” - thuật toán.

Thuật toán là gì?

Thuật toán của mạng xã hội hiểu đơn giản là hệ thống tính toán để “đoán” xem người dùng muốn gì và bị dễ bị thu hút bởi cái gì. Nó theo dõi hành vi của bạn, ví dụ như bấm “thích”, dừng vài giây ở video nào hay bình luận ra sao. Mỗi cử chỉ nhỏ đều được gom lại thành dữ liệu. Từ đó, nó “phục vụ” bạn bằng những nội dung tương tự.

Năm 2022, UNICEF cho biết 82% trẻ em Việt Nam từ 12 - 13 tuổi sử dụng internet hằng ngày và con số này ở lứa tuổi 14 - 15 là 93%. Bên cạnh đó, thời gian sử dụng mạng xã hội là 5 - 7 giờ mỗi ngày. Điều này đồng nghĩa, thế hệ trẻ tại Việt Nam đang lớn lên cùng với những thuật toán được thiết kế để giữ chân người dùng càng lâu càng tốt.

Nếu người lớn có đủ kinh nghiệm để phân biệt thật – giả, bổ ích - vô bổ, thì trẻ em dễ bị cuốn vào vòng xoáy này. Các em chưa có đủ nhận thức để tự sàng lọc một lượng lớn thông tin đang được tiếp nhận. Các video tưởng chừng mang tính giải trí thuần túy nhưng gián tiếp hình thành nên thế giới quan từ rất sớm của trẻ, và tất cả đều đi qua “lăng kính” của thuật toán.

Theo UNICEF, 82% trẻ em Việt Nam từ 12 - 13 tuổi sử dụng internet hằng ngày - Ảnh: QĐND

Con dao 2 lưỡi

Trước hết, không thể phủ nhận tác động tích cực. Thuật toán của mạng xã hội với khả năng “cá nhân hóa” nội dung, có thể giúp trẻ tiếp cận nhanh chóng một lượng lớn kiến thức, thông tin phù hợp sở thích. Một em nhỏ đam mê khoa học có thể say mê với hàng loạt video về thí nghiệm, vũ trụ hay hóa học. Trong khi đó, một học sinh cấp 2-3 cũng dễ dàng tìm thấy vô số bài giảng từ các giáo viên ở mọi nơi xoay quanh chủ đề đang theo học. Nếu được định hướng đúng đắn, các nền tảng này có thể trở thành công cụ bổ trợ học tập vô cùng hiệu quả, khơi gợi trí tò mò và sáng tạo ở trẻ.

Chưa hết, mạng xã hội cũng giúp trẻ mở rộng vòng kết nối. Không ít em tham gia các cộng đồng học tập trực tuyến, giao lưu với bạn bè khắp nơi, từ đó phát triển kỹ năng giao tiếp, khả năng hợp tác và sự tự tin trong môi trường toàn cầu. Đặc biệt, với bối cảnh Việt Nam hội nhập mạnh mẽ, việc trẻ tiếp xúc sớm với môi trường số có thể trở thành lợi thế cạnh tranh trong tương lai.

Mặc dù vậy, mặt tối cũng rất đáng sợ. Các thuật toán vốn được thiết kế để tối đa hóa thời gian sử dụng, dễ biến trẻ thành “con mồi” của việc nghiện màn hình. Thay vì học tập, nhiều em dành hàng giờ lướt TikTok với nội dung giải trí nhanh, ngắn và nhiều khi kém lành mạnh. Thói quen này có thể làm giảm khả năng tập trung, ảnh hưởng đến việc học và sự phát triển trí tuệ dài hạn.

Các nhà thần kinh học cảnh báo não bộ trẻ em, vốn còn trong quá trình phát triển, dễ bị “lập trình” bởi sự kích thích tức thời từ video ngắn. Dopamine - chất dẫn truyền thần kinh tạo cảm giác hưng phấn - liên tục được giải phóng khi trẻ lướt mạng. Lâu dài, não bộ sẽ quen với “phần thưởng nhanh” khiến làm giảm khả năng tập trung, kiên nhẫn và suy nghĩ sâu.

Một nghiên cứu được thực hiện vào năm 2021 trên tạp chí Nature Communications cho thấy: trẻ em dùng mạng xã hội thường xuyên có xu hướng phát triển “tư duy đồng nhất”, nghĩa là suy nghĩ, sở thích, hành vi ngày càng giống nhau do chịu ảnh hưởng của cùng một thuật toán.

Thay vì cấm đoán, cần xây dựng kết nối cảm xúc với trẻ để tạo ra "lá chắn mềm" - nơi trẻ tin tưởng, sẵn sàng chia sẻ để người lớn hướng dẫn khi cần - Ảnh: Internet

Làm gì để bảo vệ trẻ em trước thuật toán mạng xã hội?

Tại Việt Nam, không ít phụ huynh lo ngại con cái bị ảnh hưởng bởi các trào lưu độc hại, từ thử thách nguy hiểm cho đến các quan điểm lệch lạc về sức khỏe tình dục, lối sống hay mối quan hệ trong gia đình trên mạng xã hội.

Giữa biển thông tin trên mạng xã hội như YouTube hay TikTok, nhiều video chứa lời lẽ tục tĩu, nội dung lệch chuẩn đạo đức, cổ xúy hành vi nguy hiểm… dễ khiến các em dễ bị ảnh hưởng tiêu cực. Điều đáng lo là các nội dung giật gân này lại dễ lan truyền và trở thành xu hướng, trong khi công nghệ số lại là kênh tiếp cận thông tin quan trọng với trẻ em.

Một chuyên gia về giáo dục trẻ em, bà Nguyễn Hoàng Anh - Giám đốc vận hành Trung tâm Sức khỏe gia đình và Phát triển cộng đồng - nhấn mạnh rằng câu hỏi hôm nay không phải là "Có nên cho trẻ dùng mạng xã hội không?", mà là "Làm sao để trẻ dùng mạng một cách an toàn, lành mạnh?". Thay vì cấm đoán, cần xây dựng kết nối cảm xúc với trẻ để tạo ra "lá chắn mềm" - nơi trẻ tin tưởng, sẵn sàng chia sẻ để người lớn hướng dẫn khi cần.

Chị Lê Thị Thảo (43 tuổi, ngụ đường Âu Cơ, P.Bảy Hiền) cho biết chị có con gái, năm nay lên lớp 8. Bé thường xuyên "lén" lấy điện thoại của mẹ hoặc của bố để vào TikTok khiến chị lo lắng con mình bị cuốn vào những video độc hại. Chị phát hiện ra, thi thoảng, bé đọc truyện "ngôn tình" và... thẫn thờ, việc học năm qua có phần chểnh mảng. Trong khi đó, chị Nguyễn Thị Thu Hà (ngụ đường Nguyễn Văn Cừ, P.Cầu Ông Lãnh) hiểu rằng việc cấm con (gái, năm nay vào lớp 7) dùng mạng xã hội là "không khả thi" nên chị kiểm soát bằng cách cho con dùng điện thoại, chỉ 45 phút, sau khi đã hoàn thành việc học và phụ giúp mẹ việc nhà.

Việc giáo dục kỹ năng số, nhận diện nội dung không phù hợp cần được tích hợp sớm vào chương trình học. Song hành với đó, gia đình, nhà trường, cộng đồng và các nền tảng mạng xã hội phải phối hợp kiểm duyệt và loại bỏ nội dung độc hại. Nền tảng như “Be Internet Awesome - Em an toàn cùng Google” tại hơn 660 trường tiểu học cùng “Cẩm nang sử dụng internet an toàn” đã góp phần trang bị cho trẻ và phụ huynh công cụ và kiến thức để khai thác lợi ích mà vẫn tránh rủi ro trên không gian mạng.

Thế nhưng, điều quan trọng nhất là cần sự đồng hành của phụ huynh và nhà trường: hướng dẫn con em cách chọn lọc thông tin, đặt giới hạn thời gian sử dụng, và quan trọng hơn cả là dạy trẻ kỹ năng tư duy phản biện trong thế giới số. Chỉ khi đó, thế hệ trẻ mới có thể tận dụng mặt tích cực của công nghệ mà không bị "nuốt chửng" bởi chính những thuật toán vô hình đằng sau màn hình xanh.

Chí Thiện