Trí tuệ nhân tạo lan tỏa văn hóa dân tộc thiểu số
Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) đang trở thành giải pháp quan trọng giúp Lào Cai bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa đa dạng của hơn 30 nhóm, ngành dân tộc sinh sống.
Từ số hóa di sản văn hóa, mô phỏng không gian sống truyền thống đến trải nghiệm văn hóa qua công nghệ 3D, VR/AR, AI không chỉ gìn giữ những giá trị văn hóa đặc sắc mà còn tạo cơ hội phát triển du lịch, nâng cao đời sống người dân và lan tỏa “sức mạnh mềm” văn hóa ra toàn xã hội.
Nghệ nhân ưu tú Hoàng Tương Lai cùng đội văn nghệ của xã tập luyện các làn điệu truyền thống của dân tộc Tày.
Lào Cai sở hữu kho tàng văn hóa đa dạng từ nhạc cụ, nghề thủ công, kiến trúc nhà ở, trang phục, đến ngôn ngữ, nghi lễ, tri thức bản địa… Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa, sự giao thoa văn hóa mạnh mẽ khiến nhiều giá trị truyền thống dần bị mai một.
Nghệ nhân ưu tú Hoàng Tương Lai, xã Yên Thành trăn trở: Từ đời cha ông, tiếng đàn tính và làn điệu Then đã là hơi thở, cầu nối tâm linh của người Tày. Giờ đây, lớp trẻ biết rất ít, nhiều nghi lễ truyền thống chỉ còn lại trong ký ức của bậc cao niên. Nếu không được truyền dạy bài bản, chẳng bao lâu nữa những giá trị này sẽ chìm vào quên lãng.
Nỗi lo ấy cũng xuất hiện ở nhiều cộng đồng khác, khi những nghệ nhân cao tuổi - người giữ "chìa khóa” kho tàng văn hóa dân gian đang dần ít đi.
Trong bối cảnh đó, AI được xem là giải pháp mang tính đột phá. Công nghệ cho phép thu thập, phân tích và số hóa đặc trưng văn hóa, từ nghi lễ, trò chơi dân gian đến kiến trúc truyền thống, tạo nên kho dữ liệu bền vững cho các thế hệ. Công nghệ đa phương tiện và mô phỏng 3D cho phép tái hiện không gian văn hóa sinh động, giúp người xem có trải nghiệm chân thực. AI cũng hỗ trợ bảo tồn sách cổ, chữ viết cổ và xây dựng bản đồ số văn hóa từng dân tộc.
Nắm bắt được những lợi ích mà AI mang lại, thời gian qua, Lào Cai triển khai dự án sưu tầm và số hóa di sản văn hóa các dân tộc thiểu số. Hàng nghìn tư liệu, video về các nghệ nhân dân gian của người Phù Lá, Hà Nhì, Mông, La Chí… đã được ghi lại và lưu trữ an toàn.
Toàn tỉnh hiện có 56 di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, 3 di sản được UNESCO ghi danh, cùng khoảng 40 lễ hội truyền thống đã bước đầu được hình thành dữ liệu số - nền tảng quan trọng để phát triển các sản phẩm văn hóa số trong thời gian tới.
Tại nhiều địa phương có các điểm du lịch nổi tiếng như: Sa Pa, Bắc Hà, Mù Cang Chải, Nghĩa Lộ... nhiều ứng dụng công nghệ được thử nghiệm. Bản đồ số AI; ứng dụng mô phỏng chợ phiên bằng 3D; bản đồ 3D ruộng bậc thang; tour Audio Guide đa ngôn ngữ, trải nghiệm VR/AR mô phỏng nghi lễ và phong tục... giúp du khách khám phá văn hóa, lịch sử, phong cảnh đặc trưng của vùng cao một cách sinh động, trực quan và thuận tiện hơn.
Chị Đình Thu Quyên - du khách Nam Định chia sẻ sau khi trải nghiệm mô phỏng ruộng bậc thang: Khi đeo kính VR, tôi như lạc vào những thửa ruộng bậc thang uốn lượn theo triền núi, nghe tiếng nước chảy, ngắm nắng sớm trải dài trên ruộng. Cảm nhận được nhịp sống, công việc lao động và vẻ đẹp văn hóa đặc trưng của người dân vùng cao một cách sống động, gần gũi, khiến tôi hiểu và yêu mảnh đất này hơn.
Thông qua bản đồ số AI hướng dẫn thông minh sẽ giúp người dân và du khách có những trải nghiệm văn hóa sống động.
Dù đạt được kết quả bước đầu, việc ứng dụng AI trong bảo tồn văn hóa ở Lào Cai vẫn chưa thật sự rộng rãi. Các hạn chế chủ yếu gồm thiếu nhân lực hiểu cả công nghệ và văn hóa dân tộc; hạ tầng kỹ thuật chưa đồng bộ; chưa có mô hình ứng dụng AI quy mô lớn, bền vững trong lan tỏa văn hóa.
Định hướng giai đoạn tới, đồng chí Nông Việt Yên - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai nhấn mạnh: Việc ứng dụng AI trong bảo tồn văn hóa sẽ được triển khai theo hướng hệ thống, bài bản và gắn với nhu cầu phát triển bền vững của địa phương. Trước hết, tỉnh sẽ tập trung xây dựng kho dữ liệu số hóa di sản văn hóa toàn diện của các dân tộc thiểu số, bao gồm lễ hội, kiến trúc, trang phục, tri thức bản địa, tiếng nói, dân ca, dân vũ… Việc hình thành cơ sở dữ liệu chuẩn sẽ là nền tảng để kết nối liên ngành giữa văn hóa - du lịch - giáo dục - khoa học công nghệ, đồng thời phục vụ nghiên cứu và phát triển các sản phẩm văn hóa mới.
Song song với đó, Lào Cai định hướng xây dựng và nhân rộng các mô hình ứng dụng AI trong bảo tồn như: phân tích và phục dựng nghi lễ, mô phỏng không gian văn hóa bằng 3D/VR, hệ thống nhận diện và chuyển ngữ tiếng dân tộc, bản đồ số di sản văn hóa phục vụ du lịch thông minh…
Nghệ nhân truyền dạy kiến thức bản địa cho lớp trẻ, là cầu nối quan trọng để đưa công nghệ AI vào bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc thiểu số.
Một trụ cột quan trọng được lãnh đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai nhấn mạnh là đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, đặc biệt là đội ngũ cán bộ văn hóa cơ sở, hướng dẫn viên, cộng đồng nghệ nhân trẻ. “Họ chính là cầu nối giữa công nghệ và văn hóa bởi chỉ khi người dân - những chủ thể văn hóa có thể tiếp cận và sử dụng công nghệ, thì AI mới thật sự đi vào đời sống từng thôn bản” - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nông Việt Yên khẳng định.
AI đang mở ra cánh cửa để Lào Cai số hóa di sản văn hóa khoa học, sống động và gần gũi hơn với du khách. Công nghệ giúp di sản quý của các dân tộc trên địa bàn tỉnh vượt qua ranh giới không gian và thời gian, tiếp cận rộng rãi trên nền tảng số. Bảo tồn bằng AI không chỉ là lưu giữ quá khứ, còn tạo động lực phát triển kinh tế du lịch, góp phần xây dựng Lào Cai theo hướng "xanh, hài hòa, bản sắc và hạnh phúc".
