Trung Quốc siết chặt xuất khẩu đất hiếm, cuộc chiến thương mại với Mỹ trở 'nóng'
Đất hiếm đang nổi lên như tâm điểm mới trong cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung thời gian gần đây, khi cả hai nền kinh tế hàng đầu thế giới đều coi đó là yếu tố quyết định vị thế quốc gia trong các lĩnh vực công nghệ cao, năng lượng xanh và quốc phòng.
Tuyên bố siết chặt kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc hồi tuần trước được xem là bước đi cứng rắn trong cuộc cạnh tranh thương mại với Mỹ. Quyết định này ngay lập tức khiến Tổng thống Donald Trump cảnh báo sẽ đáp trả bằng các biện pháp kinh tế, đồng thời bóng gió khả năng hủy cuộc gặp với Chủ tịch Tập Cận Bình trong chuyến công du châu Á sắp tới.
Trên thực tế, cuộc cạnh tranh giành quyền kiểm soát đất hiếm đã manh nha từ trước khi ông Trump trở lại Nhà Trắng. Trong nhiều năm, Trung Quốc gần như độc quyền về nguồn cung đất hiếm toàn cầu, xem đây là một phần trong chiến lược công nghiệp dài hạn nhằm củng cố vị thế trên chuỗi giá trị công nghệ cao.
Khai thác đất hiếm ở Trung Quốc. Ảnh: Reuters
Giới phân tích nhận định, động thái siết chặt xuất khẩu của Bắc Kinh lần này cũng là phản ứng trực tiếp trước các mức thuế mà Washington áp lên hàng hóa Trung Quốc hồi tháng 4/2025. Trước đó, sau khi hai bên đạt được thỏa thuận đình chiến thương mại tại Geneva, các quan chức Mỹ từng kỳ vọng Bắc Kinh sẽ nới lỏng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm, song thực tế lại diễn biến theo chiều hướng ngược lại.
Đất hiếm là gì và chúng có thực sự "hiếm" không?
Đất hiếm bao gồm 17 nguyên tố kim loại trong bảng tuần hoàn bao gồm scandium, yttri và lanthanide. Trên thực tế, vật liệu này không hiếm, bởi chúng phân bố rộng rãi trong vỏ Trái Đất, thậm chí phong phú hơn vàng. Tuy nhiên, quá trình khai thác và tinh chế đất hiếm lại phức tạp, tốn kém và gây hại cho môi trường, khiến chúng trở thành tài nguyên chiến lược hiếm có.
Ngày nay, đất hiếm hiện diện trong hầu hết các công nghệ hiện đại, từ điện thoại thông minh, đèn LED, TV màn hình phẳng đến tua-bin gió và pin xe điện. Chúng cũng là vật liệu không thể thiếu trong máy quét MRI và một số phương pháp điều trị ung thư tiên tiến.
Đặc biệt, đất hiếm đóng vai trò sống còn đối với công nghiệp quốc phòng Mỹ. Một báo cáo của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) năm 2025 cho biết, đất hiếm này được sử dụng trong máy bay chiến đấu F-35, tàu ngầm, laser, vệ tinh và tên lửa Tomahawk - những trụ cột của năng lực quân sự Mỹ.
Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc hiện chiếm 61% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu và kiểm soát tới 92% khâu chế biến – giai đoạn mang tính quyết định trong chuỗi cung ứng mặt hàng chiến lược này.
Đất hiếm được chia thành hai nhóm chính là đất hiếm nhẹ và đất hiếm nặng, trong đó đất hiếm nặng có giá trị cao hơn và khó khai thác hơn. Trong khi đó, Mỹ vẫn chưa làm chủ được công nghệ tách chiết sau khai thác, khiến nước này phụ thuộc phần lớn vào nguồn cung và năng lực chế biến của Trung Quốc.
Bà Gracelin Baskaran, Giám đốc Chương trình An ninh Khoáng sản tại CSIS, chia sẻ với CNN: “Cho đến đầu năm nay, bất kỳ loại đất hiếm nặng nào được khai thác ở California, chúng tôi vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tách chiết”.
Tuy nhiên, chính sách áp thuế cao mà chính quyền Tổng thống Trump ban hành hồi tháng 4 đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng này. Bà Baskaran nhận định: “Trung Quốc đang cho thấy họ sẵn sàng biến sự phụ thuộc của Mỹ vào công nghệ tách chiết đất hiếm thành một công cụ gây sức ép chiến lược”.
Hiện tại, Mỹ chỉ có một mỏ đất hiếm đang hoạt động ở California, cho thấy quốc gia này vẫn còn phụ thuộc lớn vào Trung Quốc trong lĩnh vực được coi là “xương sống” của nền công nghiệp tương lai.
Tại sao đất hiếm quan trọng?
Bắc Kinh đang sử dụng đất hiếm như một đòn bẩy chiến lược trong cuộc chiến thương mại với Mỹ, khi công bố những hạn chế mới nhất liên quan đến quá trình sản xuất đất hiếm trong bối cảnh Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Mỹ Donald Trump dự kiến gặp nhau tại hội nghị thượng đỉnh APEC ở Hàn Quốc vào cuối tháng này.
Trong một động thái mới nhất, Trung Quốc đã bổ sung 5 nguyên tố đất hiếm, bao gồm: holmium, erbium, thulium, europium và ytterbium, cùng các loại nam châm và vật liệu liên quan vào danh sách kiểm soát xuất khẩu, yêu cầu doanh nghiệp phải xin giấy phép đặc biệt khi chế biến chúng. Với quyết định này, tổng số loại đất hiếm bị hạn chế xuất khẩu đã tăng lên 12. Bắc Kinh cũng sẽ siết chặt việc chuyển giao công nghệ sản xuất đất hiếm ra nước ngoài - một bước đi được xem là củng cố sự kiểm soát tuyệt đối trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
Đây không phải lần đầu tiên trong năm nay Trung Quốc khiến Tổng thống Trump không hài lòng vì chính sách đất hiếm. Hồi tháng 6/2025, ông Trump từng cáo buộc Bắc Kinh vi phạm thỏa thuận đình chiến thương mại, khi duy trì kiểm soát xuất khẩu 7 loại đất hiếm và các sản phẩm liên quan.
Tác động của chính sách này được đánh giá là rất lớn, bởi Mỹ phụ thuộc đáng kể vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc. Theo Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), trong giai đoạn 2020–2023, 70% lượng hợp chất và kim loại đất hiếm nhập khẩu của Mỹ có xuất xứ từ Trung Quốc.
Giới quan sát nhận định, động thái mới của Bắc Kinh đánh dấu sự leo thang mạnh mẽ trong cuộc đối đầu thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới. Trong một bài đăng trên nền tảng Truth Social hôm 10/10, ông Donald Trump viết: “Tùy thuộc vào cách Trung Quốc giải thích lệnh cấm mà họ vừa đưa ra, với tư cách là Tổng thống Mỹ, tôi sẽ buộc phải đáp trả bằng các biện pháp tài chính. Với mỗi nguyên tố mà họ nắm độc quyền, chúng tôi có hai nguyên tố khác có thể thay thế".
Tuyên bố này cho thấy Washington có thể chuẩn bị cho một cuộc "phản công kinh tế", trước bối cảnh đất hiếm đang trở thành mặt trận mới nhất trong cạnh tranh Mỹ - Trung.
