TS Ngô Phương Lan: Người bắc cầu thầm lặng của điện ảnh Việt

Người truyền lửa của nghệ thuật thứ bảy

Cuối tháng 5-2025, tại Hà Nội, Bộ trưởng Văn hóa Pháp Rachida Dati đã trao Huân chương Văn học và Nghệ thuật bậc Sĩ quan cho TS Ngô Phương Lan. Đây không chỉ là sự vinh danh cá nhân, mà còn là sự thừa nhận quốc tế đối với những đóng góp cho điện ảnh Việt Nam.

Xuất hiện trong nhiều sự kiện lớn trong và ngoài nước, song tầm ảnh hưởng của bà lại tỏa sáng nơi hậu trường ở vai trò khởi xướng, đàm phán và kiến tạo chính sách, biến những ý tưởng trừu tượng thành dự án cụ thể. Là nhà quản lý và nhà nghiên cứu uy tín, bà được giới làm nghề gọi bằng một cái tên gần gũi: “người truyền lửa”. Không nói nhiều về mình, nhưng mỗi bước đi, mỗi sự kiện bà khởi xướng đều để lại dư âm. Điện ảnh Việt đã có thêm sức sống, thêm nhịp đập, từ chính những hành động quyết liệt ấy.

TS Ngô Phương Lan (thứ hai từ trái qua) chia sẻ về các dự án điện ảnh Việt tại Liên hoan phim Busan

Hành trình của người phụ nữ ấy không bắt đầu từ ghế quản lý mà từ môi trường học thuật nghiêm túc tại VGIK (Moskva - LB Nga), ngôi trường điện ảnh danh giá bậc nhất thế giới. Nền tảng học vấn bài bản cùng cái nhìn khoa học và tinh tế, trở thành bệ phóng cho những quyết định sau này vừa can đảm, đôi khi mạo hiểm nhưng luôn hướng tới đổi mới. Sinh ra trong gia đình nghệ thuật, có cha là NSND Ngô Mạnh Lân và mẹ là nghệ sĩ Ngọc Lan, bà sớm nuôi dưỡng khát vọng hiểu và làm điện ảnh.

Thời kỳ giữ cương vị Cục trưởng Cục Điện ảnh (2011-2018) là giai đoạn nhiều thử nghiệm chính sách táo bạo. Tiêu biểu là việc thúc đẩy cơ chế hợp tác công - tư cho dự án Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh. Khi ấy, việc đầu tư cho một bộ phim thanh thiếu nhi, thể loại vốn kén khán giả, từng bị hoài nghi, nhưng bà kiên quyết bảo vệ lựa chọn của mình: “Chúng tôi tin vào thành công của dự án và tin sẽ có một bộ phim vừa mang tính giáo dục, vừa chạm đến tình cảm nhiều tầng lớp khán giả”.

Kết quả đã chứng minh điều đó. Với 70% kinh phí từ ngân sách Nhà nước và 30% từ tư nhân, bộ phim trở thành “bom tấn” phòng vé, được xem là làn gió tươi mát giữa thời điểm phim “hài nhảm” lấn át rạp chiếu. Thành công ấy mở ra niềm tin cho các nhà quản lý và đầu tư, rằng khán giả Việt luôn khao khát những bộ phim tử tế, giàu cảm xúc. Đây cũng là một bước ngoặt quan trọng, góp phần “làm sạch” bức tranh điện ảnh vốn bị thương mại hóa quá mức.

Tới nay, mỗi khi nhắc tới phim hợp tác công - tư, giới làm nghề vẫn nhớ Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh như minh chứng rõ ràng cho phong cách làm việc của người lãnh đạo dám nghĩ, dám làm. Không dừng ở phát biểu, bà trực tiếp tính toán, tìm đối tác, thiết kế cơ chế, thuyết phục từng người để ý tưởng thành phim. Đó là hành động có tầm chiến lược kết hợp nhuần nhuyễn nội dung, chính sách và thương mại, điều mà điện ảnh Việt nhiều lần cần nhưng không dễ tìm được.

Và cũng với tinh thần tiên phong đó, sau khi rời vị trí quản lý nhà nước, bà tiếp tục dấn thân ở một hướng khác, lặng lẽ nhưng đầy thách thức: khơi dậy dòng phim hoạt hình Việt sau thời gian dài ẩn mình. Từ năm 2019, trên cương vị Chủ tịch Hiệp hội Xúc tiến và Phát triển Điện ảnh Việt Nam (VFDA) do chính bà sáng lập, nhiều chương trình, tọa đàm và kết nối doanh nghiệp được khởi động, "đánh thức" các đơn vị hoạt hình Việt. Giống như một mồi lửa nhỏ được đặt đúng chỗ, ngọn lửa ấy đã thổi bùng đam mê và khát vọng sáng tạo cho thế hệ họa sĩ, đạo diễn trẻ, những người từng âm thầm làm thuê cho các hãng quốc tế nay đã tự tin hơn khi mang sản phẩm của mình đến với khán giả trong nước.

Đại sứ Đặc mệnh toàn quyền, Đại diện thường trực Việt Nam tại Liên hợp quốc Nguyễn Phương Nga từng nhận xét: “Bà có cách phê bình chuẩn xác nhưng nhân văn, khiến những người làm phim cảm thấy được động viên, khuyến khích để nỗ lực hơn”. Còn bà Belinda Lui, Chủ tịch Hiệp hội Điện ảnh Hoa Kỳ khu vực châu Á - Thái Bình Dương, đánh giá: “Bà có tiếng nói quan trọng trong cộng đồng các nhà làm phim và đã mở ra cánh cửa chia sẻ kinh nghiệm quốc tế hiệu quả nhất”.

Cầu nối điện ảnh Việt và thế giới

Năm 2010, trong bối cảnh điện ảnh Việt Nam đang tìm chỗ đứng giữa dòng chảy hội nhập, TS Ngô Phương Lan khởi xướng và đảm nhận vai trò Giám đốc sáng lập Liên hoan phim Quốc tế Hà Nội (HANIFF). Đây là thời điểm Việt Nam cần một sân chơi mang tầm vóc quốc tế, vừa để giới thiệu thành tựu sáng tạo trong nước, vừa mở rộng giao lưu và hợp tác khu vực.

Dưới sự dẫn dắt của bà, HANIFF nhanh chóng trở thành cầu nối giữa điện ảnh Việt và thế giới, quy tụ hàng trăm nhà làm phim quốc tế cùng những tác phẩm từng đoạt giải tại Cannes, Venice hay Busan... Bà cũng đặt nền móng cho các hoạt động chuyên sâu như Chợ Dự án phim, lớp đào tạo tài năng trẻ, chương trình “Điện ảnh vì cộng đồng”... những hạt nhân giúp điện ảnh Việt thoát khỏi “vòng nội địa” để tiếp cận chuẩn mực toàn cầu.

Sự ra đời của HANIFF mang ý nghĩa đặc biệt với điện ảnh Việt Nam thời điểm ấy khi lần đầu tiên Việt Nam có một sự kiện điện ảnh mang tầm quốc tế được tổ chức chuyên nghiệp và định kỳ. HANIFF góp phần đưa Hà Nội trở thành điểm hẹn của giới làm phim quốc tế, khẳng định vị thế của Việt Nam trên bản đồ điện ảnh khu vực, đồng thời khơi dậy niềm tự hào và ý thức xây dựng nền điện ảnh dân tộc hiện đại, hội nhập.

Giới làm phim quốc tế đánh giá cao uy tín của HANIFF bởi đây không chỉ là nơi tôn vinh phim hay mà còn là không gian học hỏi, kết nối, giúp Việt Nam bước ra thế giới bằng con đường nghệ thuật thứ bảy.

Từ nền tảng đó, khi đảm nhận vai trò Giám đốc Liên hoan phim châu Á - Đà Nẵng (DANAFF), TS Ngô Phương Lan tiếp tục khẳng định vai trò là người kiến tạo những nhịp cầu mới. Nếu HANIFF là nơi Việt Nam chào đón thế giới đến với mình, thì DANAFF là bước tiến chủ động hơn, cánh cửa để điện ảnh Việt hòa mình vào dòng chảy chung của châu Á, quảng bá hình ảnh đất nước, con người và bản sắc Việt ra quốc tế.

Năm 2023, cùng VFDA, bà khởi xướng DANAFF không chỉ là lễ hội chiếu phim mà là chiến lược văn hóa toàn diện, kết hợp xúc tiến, đào tạo và kết nối dự án. Tổng Giám đốc UNESCO Audrey Azoulay gọi đây là bằng chứng cho sự công nhận quốc tế đối với phim ảnh Việt Nam, còn chính quyền TP Đà Nẵng coi DANAFF là động lực văn hóa - du lịch mới. Thành phố đã ký thỏa thuận với VFDA tổ chức thường niên đến năm 2031, xác lập thương hiệu chiến lược để nâng tầm vị thế Đà Nẵng trong khu vực.

Nhà biên kịch Nguyễn Thị Hồng Ngát nhận xét: “Say mê, làm việc hết lòng và có trách nhiệm, đó là bí quyết thành công của Ngô Phương Lan. Việc sáng lập DANAFF là bước đi lịch sử, góp phần đưa điện ảnh Việt hội nhập mạnh mẽ hơn với thế giới”. Đại diện Bộ Văn hóa Pháp gọi bà là “người truyền lửa, người phụ nữ của kết nối và đối thoại, với niềm tin sâu sắc vào sức mạnh của nghệ thuật thứ bảy”.

Khác với hình ảnh một nhà quản lý thuần túy, bà còn là cây bút phê bình sắc sảo. PGS-TS Nguyễn Thế Kỷ khẳng định: “Bên cạnh một nhà phê bình phim uy tín, có thể thấy ở Ngô Phương Lan một nhà quản lý có tầm nhìn, với những bài viết tâm huyết về việc làm thế nào để xây dựng nền công nghiệp điện ảnh Việt Nam”.

Không dừng lại ở nghiên cứu, bà cùng cộng sự thúc đẩy việc hình thành Bộ Chỉ số thu hút đoàn làm phim, công cụ giúp địa phương hiểu cách “mời” đoàn phim, giúp doanh nghiệp nhận thấy cơ hội và giúp thế giới thấy một Việt Nam chuyên nghiệp, giàu tiềm năng sản xuất.