TS. Nguyễn Quốc Thập - Chủ tịch Hội DKVN: Đầu tư hạ tầng năng lượng cần được ứng xử như hạ tầng giao thông

Ngày 21/8, tại Hà Nội, Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) đã tổ chức Diễn đàn khoa học với chủ đề “Đầu tư phát triển năng lượng hướng tới mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao và bền vững”. Tại diễn đàn, các chuyên gia, nhà quản lý đã tập trung thảo luận về vai trò then chốt của năng lượng trong phát triển kinh tế, cũng như những cơ chế, chính sách cần thiết để thúc đẩy quá trình chuyển dịch năng lượng.

Năng lượng là “huyết mạch” của nền kinh tế

Phát biểu khai mạc diễn đàn, TS. Tạ Đình Thi - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội cho rằng, năng lượng chính là “huyết mạch” của nền kinh tế, là nền tảng cho sản xuất kinh doanh, an ninh quốc gia và đời sống xã hội.

TS. Tạ Đình Thi - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội: Năng lượng chính là “huyết mạch” của nền kinh tế

TS. Tạ Đình Thi nhấn mạnh, để bảo đảm phát triển nhanh và bền vững, ngành năng lượng cần "đi trước một bước", với tốc độ tăng trưởng cao hơn GDP khoảng 1,5 lần. Theo đó, nếu GDP tăng 8% thì năng lượng phải đạt tối thiểu 10-11% mới đáp ứng được nhu cầu sản xuất, tiêu dùng và đổi mới sáng tạo.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và cạn kiệt tài nguyên toàn cầu, chuyển dịch năng lượng trở thành xu hướng tất yếu. Đây vừa là thách thức, vừa mở ra cơ hội lớn cho cả doanh nghiệp nhà nước, tư nhân, tập đoàn lớn cũng như doanh nghiệp vừa và nhỏ cùng tham gia sáng tạo và cạnh tranh. Việt Nam đã cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, qua đó thúc đẩy quá trình tái cấu trúc hệ thống năng lượng theo hướng xanh, thông minh và bền vững hơn. Thực tế, chỉ trong vòng một thập kỷ, công suất năng lượng tái tạo của Việt Nam đã tăng trưởng vượt bậc, từ con số gần như bằng 0 đã chiếm gần một nửa tổng công suất lắp đặt điện quốc gia, đưa nước ta trở thành quốc gia dẫn đầu ASEAN trong lĩnh vực này.

Các đại biểu trao đổi, thảo luận tại Diễn đàn

Đặc biệt, Quy hoạch điện VIII được phê duyệt mới đây đã xác định rõ các mục tiêu phát triển từng loại năng lượng đến năm 2030. Cụ thể, điện gió trên bờ và gần bờ dự kiến đạt 26.000 - 38.600 MW, điện gió ngoài khơi đạt 6.000 - 17.000 MW, điện mặt trời đạt khoảng 46.500 - 76.000 MW, thủy điện khoảng 34.000 MW, cùng với các nguồn khí tự nhiên và năng lượng lưu trữ được chú trọng phát triển. Tổng công suất điện đặt mục tiêu đạt 183.000 MW vào năm 2030. Để đạt được con số này, Việt Nam cần nguồn vốn đầu tư khổng lồ, khoảng 136 tỷ USD trong giai đoạn 2026-2030. Đây vừa là cơ hội, vừa là thách thức đối với ngành năng lượng cũng như toàn bộ nền kinh tế.

Tuy nhiên, quá trình chuyển dịch năng lượng cũng đối mặt nhiều rào cản như hệ thống chính sách, pháp luật chưa đồng bộ; thủ tục hành chính còn bất cập; rủi ro về tài chính, công nghệ và quản trị vẫn hiện hữu. Do đó, diễn đàn lần này là dịp để các nhà quản lý, nhà khoa học và doanh nghiệp cùng thảo luận, hiến kế những giải pháp khả thi, đặc biệt trong huy động nguồn vốn, hoàn thiện hành lang pháp lý, phát triển khoa học - công nghệ, chuyển đổi số, cũng như xây dựng thị trường điện cạnh tranh và thị trường tín chỉ carbon.

“Việt Nam đang bước vào một giai đoạn mới, một kỷ nguyên chuyển dịch năng lượng mang tính lịch sử. Thành công của quá trình này đòi hỏi quyết tâm chính trị mạnh mẽ, sự đổi mới sáng tạo không ngừng, cùng sự đồng thuận và tham gia của cả hệ thống chính trị, cộng đồng doanh nghiệp và toàn dân. Chúng ta cần một gói giải pháp đồng bộ, tư duy chiến lược dài hạn, lấy thị trường làm trung tâm và công nghệ làm then chốt. Minh bạch thể chế, cải cách chính sách và thu hút mạnh mẽ vốn đầu tư tư nhân trong nước và quốc tế sẽ là chìa khóa để phát triển năng lượng bền vững, hiện thực hóa khát vọng Việt Nam hùng cường, thịnh vượng”, TS. Tạ Đình Thi nhấn mạnh.

PGS.TS. Trần Đình Thiên: "Nhiều dự án năng lượng tái tạo được đầu tư mạnh mẽ, nhưng khi hoàn thành lại gặp vướng mắc trong vận hành do cơ chế, chính sách chưa phù hợp, dẫn đến lãng phí nguồn lực".

Trong khi đó, PGS.TS. Trần Đình Thiên cho biết, trong hơn một thập kỷ qua, Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể. Giai đoạn 2015-2023 chứng kiến sự “đột biến” trong phát triển năng lượng tái tạo, nhờ chính sách giá hấp dẫn và ổn định. Điện gió, điện mặt trời phát triển nhanh chóng, đóng góp quan trọng vào lưới điện quốc gia, góp phần tạo dựng hình ảnh một Việt Nam năng động, tận dụng tốt lợi thế thiên nhiên.

Tuy nhiên, sự bùng nổ của các dự án năng lượng tái tạo cũng bộc lộ không ít mặt trái. Nhiều dự án được đầu tư mạnh mẽ, nhưng khi hoàn thành lại gặp vướng mắc trong vận hành do cơ chế, chính sách chưa phù hợp, dẫn đến lãng phí nguồn lực. Cơ chế điều hành còn thiếu linh hoạt, quy hoạch chưa đồng bộ, thủ tục pháp lý chồng chéo… đã tạo ra những điểm nghẽn hệ thống, làm giảm hiệu quả đầu tư và kìm hãm tốc độ phát triển.

Ở thời điểm hiện tại, nhu cầu điện của Việt Nam đến năm 2050 đã được xây dựng thành các kịch bản cụ thể, tướng ứng với các kịch bản tăng trưởng GDP. Trong đó, với khát vọng trở thành quốc gia có thu nhập cao vào năm 2045, tốc độ tăng trưởng kinh tế Việt Nam giai đoạn 2026-2030 cần đạt 8-10%/năm. Điều này đồng nghĩa với nhu cầu năng lượng sẽ tăng vọt, đặt ra áp lực lớn về vốn, công nghệ và năng lực điều hành.

Bên cạnh đó, PGS.TS. Trần Đình Thiên đặt vấn đề: Nếu Việt Nam đẩy mạnh phát triển các ngành công nghiệp mũi nhọn như bán dẫn, trí tuệ nhân tạo hay kinh tế xanh, thì nhu cầu tiêu thụ điện trong tương lai sẽ biến động ra sao? Liệu có cần phải tính toán lại và điều chỉnh cấu trúc năng lượng quốc gia cho phù hợp?

Ông dẫn chứng, tại Đài Loan (Trung Quốc), quá trình đầu tư mạnh vào ngành công nghiệp bán dẫn đã khiến mức tiêu thụ điện năng của riêng lĩnh vực này hiện tương đương khoảng 1/10 tổng mức tiêu thụ điện của Việt Nam. Thực tế đó cho thấy, định hướng phát triển công nghiệp công nghệ cao sẽ đặt ra thách thức rất lớn đối với quy hoạch và cân đối cung - cầu năng lượng trong dài hạn.

Hạ tầng năng lượng phải được coi trọng như hạ tầng giao thông

Tại diễn đàn, TS. Nguyễn Quốc Thập - Chủ tịch Hội Dầu khí Việt Nam (Hội DKVN) cho rằng, phát triển năng lượng mới và năng lượng tái tạo hiện nay được đánh giá là “cửa sổ vàng” cho Việt Nam. Chính phủ đã định hướng rõ thông qua Quy hoạch tổng thể Năng lượng Quốc gia và Quy hoạch điện VIII điều chỉnh. Cùng với đó, “bộ tứ nghị quyết” của Bộ Chính trị đã tạo hành lang chính trị vững chắc, trong khi các tổ chức tài chính quốc tế và doanh nghiệp trong - ngoài nước ngày càng ưu tiên cấp vốn cho các dự án năng lượng xanh.

TS. Nguyễn Quốc Thập cho rằng, trong bối cảnh phát triển kinh tế hiện nay, đầu tư hạ tầng năng lượng phải được xem là ưu tiên hàng đầu, đi trước một bước, như đầu tư hạ tầng giao thông.

Tuy nhiên, thách thức vẫn rất lớn khi nhu cầu năng lượng tăng nhanh, trong khi hạ tầng truyền tải và đấu nối chưa theo kịp; chính sách chưa đồng bộ, thiếu cơ chế hấp dẫn để thu hút đầu tư vào LNG, điện gió ngoài khơi hay lưu trữ năng lượng; chi phí đầu tư ban đầu cao, thị trường điện chưa có hợp đồng dài hạn ổn định, khiến doanh nghiệp khó tiếp cận vốn. Đồng thời, cơ chế xã hội hóa hạ tầng truyền tải vốn được nhiều chuyên gia kiến nghị vẫn chưa có quy định rõ ràng.

Theo TS. Nguyễn Quốc Thập, điểm nghẽn lớn nhất hiện nay chính là tư duy. “Đầu tư hạ tầng năng lượng phải được coi trọng như đầu tư hạ tầng giao thông. Nếu đường sá mở rộng không gian phát triển, thì điện với vai trò nguồn lực thiết yếu phải "đi trước một bước", tạo tiền đề cho sản xuất và đời sống”, ông nhấn mạnh.

Bên cạnh đó, theo Chủ tịch Hội DKVN, cơ chế điều hành giá điện cần được cải cách theo hướng tăng tính thị trường. Ngoài một số đối tượng đặc thù cần được Nhà nước hỗ trợ như hộ nghèo, hộ thu nhập thấp hay các cơ sở phúc lợi xã hội, phần còn lại nên để thị trường tự điều tiết. Thực tế cho thấy, tình trạng thua lỗ của Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) thời gian qua chủ yếu bắt nguồn từ nghịch lý: đầu vào phải mua theo cơ chế thị trường, trong khi đầu ra lại bị khống chế giá. Vì vậy, Nhà nước chỉ nên áp dụng chính sách hỗ trợ cho các nhóm yếu thế, còn lại nên để bên mua và bên bán điện tự thỏa thuận, đàm phán theo nguyên tắc thị trường. Cách tiếp cận này không chỉ giảm áp lực cho ngân sách, mà còn thúc đẩy cạnh tranh, nâng cao hiệu quả đầu tư và sử dụng điện.

Cùng quan điểm với TS. Nguyễn Quốc Thập về ưu tiên hạ tầng năng lượng, ông Hà Đăng Sơn - Giám đốc Trung tâm nghiên cứu năng lượng và tăng trưởng xanh (Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam) cho rằng: “Năng lượng, đặc biệt là điện, phải được ưu tiên hơn cả hạ tầng giao thông. Bởi có đường nhưng không có điện thì chưa thúc đẩy được sản xuất, còn có điện thì lập tức có thể tạo động lực cho cả công nghiệp và đời sống”.

Bên cạnh đó, theo ông Hà Đăng Sơn, hiện nay không có công nghệ điện nào là tối ưu tuyệt đối, mỗi loại đều có ưu - nhược điểm riêng. Điện mặt trời xây dựng nhanh, giá rẻ nhưng gián đoạn; điện gió có tiềm năng lớn nhưng phụ thuộc công nghệ quốc tế; điện khí, điện hạt nhân ổn định, hiệu quả lâu dài nhưng vốn đầu tư ban đầu lớn…

Vì vậy, giải pháp không nằm ở việc chọn một nguồn “tối ưu nhất” mà là xây dựng cơ cấu nguồn điện cân bằng, đi kèm cơ chế chính sách đồng bộ cho cả bốn "mắt xích": nguồn - lưu trữ - truyền tải - tiêu thụ. Nếu chỉ phát triển nguồn mà không có hạ tầng truyền tải, hoặc ngược lại, sẽ dẫn đến lãng phí và ảnh hưởng nghiêm trọng đến an ninh năng lượng quốc gia.

Đình Khương