Tử thần thức giấc

Vào tháng 8-2016, tại một khu vực hẻo lánh của lãnh nguyên Siberia ở Vòng Bắc Cực, một bé trai 12 tuổi đã thiệt mạng trong khi ít nhất 20 người khác phải nhập viện vì bệnh than.

Nguy cơ âm ỉ

Giả thuyết được đưa ra là trước đó hơn 75 năm, một con tuần lộc nhiễm bệnh than, chết và bị chôn vùi trong băng vĩnh cửu. Đến mùa hè 2016, nắng nóng khiến băng tan chảy, xác con tuần lộc này bị lộ và giải phóng vi khuẩn than ra đất đai, nguồn nước rồi đến nguồn cung cấp thực phẩm. Hơn 2.000 con tuần lộc sống gần đó bị nhiễm khuẩn, dẫn đến sự lây nhiễm cho các nạn nhân.

Giới chuyên gia lo ngại đây có thể không phải là trường hợp duy nhất. Tính riêng thế kỷ XX đã có hơn 1 triệu con tuần lộc chết vì bệnh than. Do không dễ đào các ngôi mộ sâu nên phần lớn xác của chúng được chôn gần mặt đất, nằm rải rác trong 7.000 khu chôn cất ở phía Bắc của Nga.

"Băng vĩnh cửu là nơi bảo quản vi sinh vật và virus trong hàng trăm ngàn năm, nếu không muốn nói là 1 triệu năm, nhờ môi trường lạnh, tối, không có ôxy và tia cực tím" - chuyên gia Jean-Michel Claverie của Trường ĐH Aix-Marseille (Pháp) khẳng định với đài BBC.

Không riêng vi khuẩn than, nhiều loại khác cũng đang quay trở lại. Thi thể của những nạn nhân thiệt mạng trong đại dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918 vẫn còn nằm trong băng vĩnh cửu ở Bắc Cực. Trong khi đó, nhiều thế kỷ sau khi dịch đậu mùa hoành hành các khu định cư ở Siberia vào những năm 1890, thi thể của những nạn nhân được chôn dọc sông Kolyma đang xói mòn đã bắt đầu nổi lên.

Trung tâm Nghiên cứu virus học và Công nghệ sinh học quốc gia Nga (Vektor) phân tích mô từ xác một con ngựa có niên đại 4.500 năm để nghiên cứu các loài virus tiền sử .Ảnh: VEKTOR

Chuyên gia Boris Revich của Viện Hàn lâm Khoa học Nga (RAS) và chuyên gia Marina Podolnaya của Viện Nghiên cứu Lâm sàng Nhi khoa (RCIP - Nga) từng cảnh báo vào năm 2011 rằng: "Một trong những hậu quả của băng vĩnh cửu tan chảy là nhiều căn bệnh chết chóc ở thế kỷ XVIII và XIX có thể quay lại, đặc biệt là gần khu vực chôn nạn nhân của những căn bệnh này".

Kịch bản tồi tệ nhất

Vào năm 2005, các nhà khoa học của Cơ quan Hàng không và Vũ trụ Mỹ (NASA) đã hồi sinh thành công vi khuẩn bị đóng băng ở Alaska trong suốt 32.000 năm. Loài vi khuẩn mới này được đặt tên là Carnobacterium pleistocenium, dường như chẳng bị ảnh hưởng gì và vẫn có thể bơi sau khi được giải phóng khỏi băng.

Hai năm sau, các nhà khoa học tiếp tục hồi sinh thành công một vi khuẩn có niên đại 8 triệu năm, được phát hiện dưới bề mặt của một sông băng ở Nam Cực.

Mới đây, trong một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Microbiome vào ngày 22-7, nhóm nghiên cứu đến từ Trường ĐH Bang Ohio (Mỹ) cho biết đã phát hiện 33 virus có niên đại 15.000 năm bên trong các mẫu băng lấy từ cao nguyên Tây Tạng, trong đó có ít nhất 28 virus chưa từng được biết đến và chúng sống sót nhờ bị đóng băng.

"Sông băng được hình thành chậm chạp; chôn giữ bụi, các loại khí cùng rất nhiều virus. Sông băng ở phía Tây của Trung Quốc chưa được nghiên cứu kỹ và mục tiêu của chúng tôi là sử dụng thông tin này để tìm hiểu các môi trường trong quá khứ" - nhà vi sinh vật học Zhiping Zhong, đứng đầu nhóm nghiên cứu, giải thích.

Theo tạp chí Forbes, nghiên cứu virus bên trong sông băng là một lĩnh vực tương đối mới. Chỉ có 2 nghiên cứu trước nhóm của ông Zhong xác định được các loại virus bên trong sông băng cổ đại, bao gồm nghiên cứu được công bố trên kỷ yếu của Viện Hàn lâm Khoa học quốc gia Mỹ (PNAS) vào năm 2015, khi các tác giả phát hiện virus khổng lồ Mollivirus sibericum có niên đại 30.000 năm. Không lâu sau khi được hồi sinh, loại virus này bắt đầu lây nhiễm nhưng may mắn cho chúng ta là chúng chỉ lây amip đơn bào.

"Chúng ta có hiểu biết rất hạn chế về virus và vi sinh vật ở các môi trường cực đoan. Quá trình tìm hiểu vấn đề này có vai trò rất quan trọng: Virus và vi khuẩn phản ứng như thế nào với biến đổi khí hậu?" - chuyên gia Lonnie Thompson của Trung tâm Nghiên cứu Địa cực Byrd thuộc Trường ĐH Bang Ohio chia sẻ.

Trong kịch bản tồi tệ nhất, nước tan chảy từ sông băng và chỏm băng có thể giải phóng các mầm bệnh nguy hiểm ra môi trường. Giới nghiên cứu đã phát hiện virus đậu mùa và cúm Tây Ban Nha còn nguyên vẹn bên trong các mẫu mô đông lạnh 100 năm tuổi.

Bài học từ Covid-19

Không phải nhà khoa học nào cũng xem virus thoát ra từ băng vĩnh cửu là một vấn đề đáng lo ngại. Khẳng định nỗi lo trên đang bị thổi phồng, chuyên gia Vincent Racaniello của Trường ĐH Columbia (Mỹ) nhấn mạnh trong tất cả mối đe dọa tiềm tàng đối với sức khỏe con người khiến các nhà virus học lo ngại, virus thoát ra từ băng tan chảy ở Bắc Cực thuộc nhóm cuối danh sách.

Giám đốc Viện Dị ứng và Bệnh truyền nhiễm quốc gia Mỹ (NIAID) Anthony Fauci bày tỏ quan điểm tương tự: "Tôi lo lắng về nguy cơ xuất hiện đại dịch cúm từ môi trường đã phơi nhiễm hơn".

Theo ông Fauci, việc phát hiện các loài virus mới trong băng vĩnh cửu cũng không khác biệt mấy so với những virus gây ra các căn bệnh mới như AIDS, SARS, MERS… hoặc tái xuất như virus Tây sông Nile ở Mỹ và virus Chikungunya ở Tây bán cầu.

"Mức độ ảnh hưởng sẽ phụ thuộc vào một chuỗi sự kiện, như virus từ băng vĩnh cửu phải là virus gây bệnh và có khả năng lây nhiễm từ người sang người. Điều này có thể xảy ra nhưng khả năng rất thấp" - TS Fauci nói thêm.

Dù vậy, Chủ tịch Hiệp hội Các nhà vi sinh học Ấn Độ (MS) AM Deshmukh nhấn mạnh phải cảnh giác với tốc độ băng tan hiện nay và thảm họa sinh thái kéo theo, bởi Covid-19 đã dạy cho chúng ta một bài học quan trọng rằng không thể thờ ơ với những tình huống như hiện tại.

Trung tâm Nghiên cứu virus học và Công nghệ sinh học quốc gia Nga (Vektor) hồi tháng 2 thông báo bắt đầu nghiên cứu các loài virus tiền sử bằng cách phân tích xác của động vật được phát hiện từ băng vĩnh cửu tan chảy.

Hợp tác với Trường ĐH Liên bang Đông - Bắc ở TP Yakutsk - Nga, Vektor phân tích mô từ xác của một con ngựa có niên đại 4.500 năm, được phát hiện vào năm 2009 tại khu vực Yakutia của Siberia, nơi xác của các loài vật cổ đại như voi ma mút thường được tìm thấy. Các nhà nghiên cứu cho biết họ cũng sẽ phân tích xác của voi ma mút, nai sừng tấm, chim muông, động vật gặm nhấm, thỏ rừng và các động vật tiền sử khác.

Giám đốc phòng thí nghiệm của Viện Bảo tàng ma mút thuộc Trường ĐH Liên bang Đông - Bắc, ông Maxim Cheprasov, khẳng định đây là lần đầu tiên họ nghiên cứu các loài virus đã tuyệt chủng. Theo báo The Guardian, Vektor là 1 trong 2 cơ sở trên thế giới lưu trữ virus đậu mùa.

Những quả bom nổ chậm

Vào tháng 8-2019, Iceland tổ chức tang lễ cho Okjökull, sông băng đầu tiên của quốc gia này biến mất vì biến đổi khí hậu. Sự kiện được tổ chức nhằm công nhận hậu quả nghiêm trọng, không thể đảo ngược của biến đổi khí hậu.

CAO LỰC