Tục khóc kể của người Tây Nguyên
Người Tây Nguyên quan niệm: Sau khi chết, hồn ma vẫn lưu luyến người thân. Người chết và người sống vẫn có mối quan hệ thân gần ràng rịt trong một thời gian khá dài, trừ những người chết xấu không được chôn chung trong nghĩa địa làng, không được nuôi hồn và bị lãng quên.
Khi trong làng có người chết, việc khó nhọc nhất là ra bìa suối cạnh nghĩa địa làng tìm hạ những cây gỗ lớn, chặt khúc vừa tầm với chiều cao của người lớn. Khúc gỗ tròn ấy được lăn tới nghĩa địa. Tiếp theo dùng rìu đục bộng thành cái quan tài lớn nguyên cả thân cây.
Người chết được bó trong tấm đan bằng lá hoặc cho vào cũi khiêng ra nhà mả. Cái quan tài lớn được chôn cạn, nửa chìm nửa nổi, trên có nắp cũng là một khúc gỗ vạc mỏng, đục sẵn các lỗ uống, lỗ thở. Người chết đầu tiên được bỏ vào cái quan tài độc mộc rộng rênh ấy. Người Tây Nguyên có lối sống cộng đồng gắn kết gần gũi đầm ấm, đến chết họ cũng không muốn xa nhau.
Ngôi mộ lớn được lợp mái, rào quanh như một căn nhà nhỏ thân thương ấm cúng. Họ quan niệm hồn ma vẫn cư ngụ ở đó, vẫn có mọi nhu cầu như người sống, vẫn cần ăn uống, tâm tư trò chuyện. Hàng ngày, người thân dù bận đến đâu cũng dành thời gian mang đồ ăn thức uống ra nhà mả nuôi hồn.
Lễ bỏ mả của người Bahnar ở huyện Kông Chro. Ảnh: Hoàng Ngọc
Chiều chiều, khi ánh tà dương đã dần mờ nhạt, khoảnh khắc đất trời chớm ngày sang đêm, giữa rừng thâm u cô quạnh thấp thoáng một dáng phụ nữ gùi nắm cơm, bầu nước, ống rượu lầm lũi về bên nhà mả. Lau chùi quét dọn xong thì để gói cơm ra, đổ rượu và nước vào lỗ uống trên nắp quan tài, người đàn bà ngồi hồi tưởng thương nhớ người quá cố và khóc kể thảm thiết. Những tiếng khóc có làn điệu thê lương nhưng không ra nước mắt. Đó thực sự là những lời tâm sự ruột gan nhất, chân tình nhất. Không như người Kinh có bài khấn, có văn ai thuộc sẵn, người Tây Nguyên khóc kể theo tấm lòng tâm trạng, mỗi ngày khóc mỗi kiểu, mỗi ngày khóc một bài mang tính ngẫu hứng. Đó là những lời thương yêu nhớ nhung, có lúc nói về gia đình, về việc làng, về con cháu. Có lúc kể về nỗi buồn cô quạnh u uất. Có lúc hẹn thề chuyện gì đó… Cả năm như vậy. Ban ngày gặp vui kể vui, gặp buồn kể buồn! Họ tin những lời khóc kể hồn ma đều lắng nghe hết mà cập nhật được chuyện đời, không bị cô đơn tủi phận.
Chỉ đến khi làng tổ chức bỏ mả gọi là lễ hội pơ thi, hồn ma mới vĩnh viễn xa người sống về cõi mang lung, nơi thế giới lộn ngược của các atâu. Pơ thi là cuộc vui cuối cùng dành cho cả người sống và hồn ma để đoạn tuyệt mãi mãi.
