Tuyên ngôn Độc lập - Phép tu từ của một thiên tài!

Một tu từ "liên văn bản" hội tụ kết tinh các đỉnh cao tư tưởng thời đại

"Liên văn bản" (intertextuality) là nhánh nhỏ của "liên văn hóa" (intercultural) - hướng nghiên cứu ưu trội đầu thế kỷ XXI. Mở đầu Tuyên ngôn Độc lập, Bác Hồ trích dẫn Tuyên ngôn Độc lập của nước Mỹ (1776) và Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền (1791) của cách mạng Pháp.

Các chữ: quyền, tự do, bình đẳng, quyền lợi là linh hồn của hai bản Tuyên ngôn này được Bác lấy làm điểm tựa để triển khai ý tứ trong văn bản của mình. Đây vừa là điểm tựa đạo lý vừa là vũ khí pháp lý: nước Mỹ và nước Pháp đã mở ra kỷ nguyên mới: độc lập, nhân quyền, dân quyền. Chúng tôi đã làm đúng theo những "tuyên ngôn" ấy. Vậy họ phải công nhận chúng tôi. Còn là một hàm ý nhắc nhở: các người đã tuyên bố thế, thì hãy làm theo thế!

Khoảng trống tu từ - Tầm nhìn một thiên tài chính trị

Nghệ thuật tu từ có "phép lặng", tức không nói ra, không nói đến, có thể gọi là "khoảng trống" nhưng vẫn mang giá trị biểu cảm lớn. Trong cấu trúc thường thấy của thể Tuyên ngôn, luôn không thiếu phần lịch sử truyền thống.

Như trong "Cáo bình Ngô", được Nguyễn Trãi nhấn mạnh ở phần mở đầu: "Như nước Đại Việt ta từ trước/ Vốn xưng nền văn hiến đã lâu...". Nhưng tại sao ở Tuyên ngôn Độc lập, Bác không đưa vào? Trong khi đó ở "Lịch sử nước ta" (xuất bản tháng 2/1942), được chính Bác nhấn mạnh: "Nước Tàu cậy thế đông người/ Kéo quân áp bức giống nòi Việt Nam"; "Dân ta nào có chịu hèn/ Đồng tâm, hợp lực mấy phen đuổi Tàu"; "Tàu qua xâm chiếm giữ quyền mấy lâu/ Bao nhiêu của cải trân châu/ Chúng vơ vét chở về Tàu sạch trơn"...

Vấn đề này cần được soi sáng dưới "liên văn hóa không gian đương đại". Tình hình chính trị nước ta lúc bấy giờ như "ngàn cân treo sợi tóc", phía Bắc "Hoa quân" chuẩn bị "nhập Việt", phía Nam quân Pháp, Anh đang ngấp nghé... Quốc dân đảng thân Tàu (đúng ra là "con đẻ") còn mạnh. Với cách mạng nước ta, chủ nghĩa Tam dân đang như luồng ánh sáng...

Do vậy nếu nhắc lại lịch sử giữ nước mấy nghìn năm, về đối nội sẽ làm giảm đi sức mạnh đoàn kết nội bộ cần thiết, không tranh thủ được hầu hết các nguồn lực; về đối ngoại, sẽ gây sự tự ái với "Hoa quân" sắp vào... Quả là một "khoảng trống" cực kỳ tinh tế!

Cái lưới tu từ ràng buộc không cho đối tượng thoát

Hai chữ "bảo hộ" là cái "bẫy tu từ" giương lên để "sập" chính kẻ dùng chữ ấy. Có thể gọi đây là phép "nhại", "nhại" để mỉa "Mẫu quốc", "nước Mẹ", mà kẻ xâm lược tự phong là "Đại Pháp" (nước Mẹ đại Pháp) đến "bảo hộ". Hai câu văn ngắn đã lật tẩy bản chất của một thực dân đểu cáng: "Bọn thực dân Pháp hoặc là bỏ chạy, hoặc là đầu hàng. Thế là chẳng những chúng không "bảo hộ" được ta, trái lại, trong 5 năm, chúng đã bán đứng nước ta hai lần cho Nhật".

Đặt thủ pháp nhại này vào "liên văn hóa" với thơ ca Xô-viết Nghệ Tĩnh, càng thấy rõ hơn tính chất tội ác và tráo trở của thực dân Pháp: "Miệng bảo hộ mà tay bóc lột…". "Sự thật" trên ai cũng biết. Nhưng còn "sự thật" nữa phải nói rõ hơn cho thế giới biết, cho chính người Pháp biết: "Sự thật là từ mùa thu năm 1940, nước ta đã thành thuộc địa của Nhật, chứ không phải thuộc địa của Pháp nữa. Khi Nhật hàng Đồng minh thì nhân dân cả nước ta đã nổi dậy giành chính quyền, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Văn bản Tuyên ngôn Độc lập (Trung tâm Lưu trữ quốc gia III).

“Sự thật là dân ta lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật, chứ không phải từ tay Pháp".

Câu này hướng về tương lai để khẳng định: người Pháp không còn một tý chút gì quyền lợi, danh dự ở mảnh đất này nữa. Các người không chỉ bóc lột, còn "bán đứng" chúng tôi cho Nhật. Chúng tôi "lấy lại nước (…) từ tay Nhật". Lập luận mạnh mẽ, dứt khoát như chặt đứt cây cầu giao lưu với Pháp. Để khẳng định: Pháp đừng có ý định quay trở lại...!

Để ràng buộc cả thế giới vào sự công nhận Việt Nam độc lập là một "liên văn hóa" theo chiều rộng không gian: "Chúng tôi tin rằng các nước Đồng minh đã công nhận những nguyên tắc dân tộc bình đẳng ở các hội nghị Tehran và Cựu Kim Sơn, quyết không thể không công nhận quyền độc lập của dân Việt Nam". Nếu ở trên là sự ràng buộc với Mỹ, Pháp thì đến đây là ràng buộc với Đồng Minh.

Hội nghị Tehran là hội nghị cấp cao họp từ ngày 23/11 đến 1/12/1943 ở Iran nhằm củng cố khối đoàn kết của các nước Đồng minh cùng đấu tranh chống phát-xít. Cũng tại đây, tại thời điểm này, Liên Xô tuyên bố tham gia chống quân phiệt Nhật sau khi chiến tranh kết thúc ở châu Âu.

Hội nghị Cựu Kim Sơn (ở Mỹ, từ 25/4 đến 26/6/1945), đại biểu 50 nước họp thông qua bản Hiến chương Liên hợp quốc có nội dung nói về giữ gìn hòa bình và an ninh quốc tế, giải quyết các vấn đề tranh chấp và xung đột bằng biện pháp ngoại giao, củng cố, giữ gìn, phát triển quan hệ hữu nghị giữa các nước trên cơ sở tôn trọng các quyền bình đẳng và tự quyết dân tộc.

Hiểu chủ đề cơ bản của hai hội nghị này càng thấy sự ràng buộc các nước lớn (Hội nghị Têhêrăng), ràng buộc cả thế giới (Hội nghị Cựu Kim Sơn) phải công nhận nền độc lập của Việt Nam, như là một sự đương nhiên vậy!

Được đặt dưới thấu kính văn hóa kết tinh ánh sáng các đỉnh cao tư tưởng lớn của nhân loại nên ngọn lửa Tuyên ngôn Độc lập của Bác càng bùng cháy vô cùng mạnh mẽ, khẳng định chủ quyền dân tộc Việt Nam được đòi lại từ cuộc đấu tranh lâu dài chống thực dân, phát-xít và được bảo đảm bởi những cam kết quốc tế và Hiến chương Liên hợp quốc: "Một dân tộc đã gan góc chống ách nô lệ của Pháp hơn 80 năm nay, một dân tộc đã gan góc đứng về phe Đồng minh chống phát xít mấy năm nay, dân tộc đó phải được tự do! Dân tộc đó phải được độc lập!". Đây là cấu trúc nhân - quả vững vàng nhất (Một dân tộc đã gan góc...) để khẳng định một chân lý chắc chắn nhất (Dân tộc đó phải được độc lập).

Dòng chảy tu từ dồn tụ về chữ "quyền"

Kiến tạo theo nguyên tắc hội tụ các liên văn hóa, văn bản Tuyên ngôn Độc lập cấu trúc theo mô hình một dòng chảy:

Từ điểm tựa đạo lý (về nhân quyền, dân quyền, về lẽ phải bảo vệ đất nước) có hạt nhân là chữ "quyền" được tác giả điệp lại nhiều lần (13 lần) để nhấn mạnh ở phần mở đầu khi trích hai bản Tuyên ngôn của Mỹ và Pháp: "Tất cả mọi người đều sinh ra có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền... quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc...".

Đến sự thật chân lý (Pháp lợi dụng lá cờ tự do đến cướp nước ta...). Tác giả như chôn đứng kẻ xâm lược trong một chữ "chúng" được điệp lại, nhấn mạnh 15 lần, qua những câu văn ngắn xuống dòng, để liệt kê kể tội, kết tội: "Chúng lập ra nhà tù... Chúng thẳng tay chém giết... Chúng tắm các cuộc khởi nghĩa...". Rồi Pháp bán đứng, Pháp đầu hàng... Để nêu bật công lý (Việt Nam có quyền hưởng tự do, độc lập và quyết giữ vững tự do độc lập). Các chữ ta, nước ta, dân ta, đồng bào ta, công nhân ta được nhấn mạnh như là một "đối trọng" một trời một vực với "chúng", tức Pháp.

Xuất phát từ cái bến Tuyên ngôn Độc lập của nước Mỹ, đi qua Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền của nước Pháp, con thuyền chữ "quyền" cập bến Tuyên ngôn Độc lập của Việt Nam. Những "cái bến" ấy cũng bình đẳng như nhau.

Các ý tứ trong văn bản Tuyên ngôn Độc lập dồn tụ về một chữ "quyền": "Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thực đã thành một nước tự do và độc lập. Toàn thể dân Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mệnh và của cải để giữ vững quyền tự do và độc lập ấy". Như vậy Bác Hồ đã tô đậm thêm chữ "quyền" trong lịch sử văn hóa nhân loại để mở ra trang mới cho các dân tộc thuộc địa là đòi quyền (tự do độc lập) và quyết giữ cái quyền ấy.

Chỉ là 4 chữ TỰ DO, ĐỘC LẬP nhưng là ước mơ của bất cứ ai, bất cứ dân tộc nào còn phải sống trong vòng nô lệ. Trong 2 câu văn, 51 chữ nhưng 4 chữ này được nhắc lại 3 lần. Riêng câu đầu được nhấn mạnh 2 lần.

Bác Hồ đặt tên bản Tuyên ngôn nước Việt Nam giống như bản Tuyên ngôn của nước Mỹ là hoàn toàn có chủ ý: Cảm ơn nhân dân Mỹ đã khởi đầu, làm tấm gương cho các dân tộc trên thế giới đòi quyền Độc Lập. Chúng tôi là một trong số đó, đến lượt nhiều dân tộc khác sẽ học tập chúng tôi để có những "Tuyên ngôn Độc lập" của riêng họ.

Tuyên ngôn Độc lập rất tiêu biểu cho "liên văn hóa"!

Nguyễn Thanh Tú