Ukraine và bài toán chiến lược sau chiến dịch 'Mạng nhện'

Tuy nhiên, đằng sau chiến thắng biểu tượng ấy là hàng loạt câu hỏi chiến lược về phản ứng của Nga, vai trò của các bên thứ ba và giới hạn giữa răn đe quân sự với cơ hội đàm phán hòa bình.

Hình ảnh vệ tinh chụp ngày 4/6 cho thấy các máy bay ném bom chiến lược Tu-95 bị phá hủy sau cuộc tấn công bằng UAV của Ukraine nhằm vào căn cứ không quân Olenya của Nga. Nguồn: Maxar Technologies

Theo báo cáo từ Ukraine, chiến dịch đã sử dụng tổng cộng 117 UAV kamikaze cỡ nhỏ để nhắm mục tiêu vào các cơ sở chứa máy bay ném bom chiến lược của Nga. Các căn cứ bị tấn công trải dài từ Bắc Cực (căn cứ Olenya tại Murmansk) đến miền Siberia xa xôi (căn cứ Belaya tại Irkutsk), với khoảng cách lên tới hơn 4.000km so với biên giới Ukraine.

Theo giới chức Ukraine, thành công của chiến dịch này nằm ở yếu tố ngạc nhiên và phương thức triển khai đầy tinh vi. Các UAV FPV (First-Person View) nhỏ bé, chỉ có giá vài trăm đô la mỗi chiếc, được giấu kín trong các thùng gỗ trên xe tải, di chuyển trong lãnh thổ Nga và chỉ kích hoạt bay ra khi đã lọt vào tầm gần căn cứ địch. Đến thời điểm thích hợp, nắp thùng gỗ được mở từ xa để UAV cất cánh, bay thẳng vào mục tiêu với sự hỗ trợ của công nghệ truyền thông di động (4G LTE) và phần mềm điều khiển mở (ArduPilot). Một số UAV thậm chí sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để định vị và tấn công mục tiêu khi mất tín hiệu liên lạc.

Giới phân tích đánh giá đây là một cách làm chưa từng thấy: thay vì phóng tên lửa đạn đạo hoặc UAV tầm xa từ Ukraine, Kyiv đã lợi dụng việc mang drone “nội địa” vào tận gần mục tiêu, khiến hệ thống phòng không Nga không kịp phản ứng hiệu quả.

Phía Ukraine cho biết chiến dịch này nhằm làm suy yếu khả năng tác chiến từ xa của Nga. Tổng thống Volodymyr Zelensky khen ngợi đây là “một kết quả tuyệt vời, hoàn toàn do Ukraine tự thực hiện” và cho biết chiến dịch đã tiêu diệt được một phần ba lực lượng máy bay ném bom chiến lược của Nga. Cơ quan An ninh Ukraine (SBU) sau đó công bố rằng có 41 máy bay Nga đã bị trúng đòn, ước tính thiệt hại về trang thiết bị lên tới 7 tỷ USD. Tuy nhiên, con số thiệt hại thực tế vẫn chưa được kiểm chứng độc lập.

Các nguồn tình báo phương Tây cho rằng số lượng máy bay bị phá hủy có thể ít hơn, có báo cáo Mỹ chỉ ra khoảng 10 chiếc bị hư hại nặng và một số chiếc khác bị ảnh hưởng nhẹ. Dẫu vậy, ngay cả khi con số thực thấp hơn tuyên bố của Ukraine, cuộc tấn công này vẫn được xem là lớn chưa từng có từ khi chiến tranh nổ ra năm 2022.

Về mặt chiến lược quân sự, chiến dịch “Mạng nhện” mang ý nghĩa nổi bật. Đầu tiên, nó cho thấy Ukraine đã tìm ra cách tác động vào “bộ ba hạt nhân” của Nga mà không gây leo thang với vũ khí hủy diệt hàng loạt.

Theo phân tích của Foreign Policy, Ukraine đã chủ ý không nhắm vào các máy bay ném bom Tu-160 hiện đại nhất có khả năng mang đầu đạn hạt nhân, mà chỉ tập trung tiêu diệt các máy bay Tu-95 và Tu-22M vốn được sử dụng để phóng tên lửa hành trình thông thường vào các thành phố Ukraine.

Giới chuyên gia nhận định hành động này nhằm làm suy yếu năng lực tấn công tầm xa thông thường của Nga, đặc biệt là khả năng phóng tên lửa hành trình từ không phận Nga, mà không trực tiếp thách thức ranh giới hạt nhân. Thực tế, các nhà phân tích tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại (CFR) cho rằng việc tiêu diệt khoảng một phần ba phi đội bom chiến lược có thể “ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng tiếp tục phát động các cuộc tấn công bằng tên lửa hành trình vào các mục tiêu ở Ukraine”.

Tuy nhiên, tác động trực tiếp của cuộc tấn công này đến chiến trường trong ngắn hạn dường như không lớn như tuyên bố. Báo cáo của Foreign Policy lưu ý rằng trong thời điểm hiện nay, Nga sử dụng khoảng 7-11 máy bay ném bom cho mỗi đợt tấn công bằng tên lửa hành trình, và với khoảng 100 máy bay ném bom còn hoạt động, việc mất một chục chiếc sẽ không ngay lập tức cắt giảm đáng kể số đợt không kích của Moscow vào Ukraine. Thời điểm tác động sẽ rõ nét hơn nếu chiến dịch này xảy ra ở giai đoạn đầu của cuộc xung đột, khi Nga phụ thuộc nhiều hơn vào các phi cơ chiến lược.

Ngày nay, với sự gia tăng sản xuất của UAV và đạn đạo, cũng như đổi mới vũ khí, Nga đang dần sử dụng tên lửa không-đối-đất tầm xa để tấn công. Giới phân tích lưu ý rằng nếu Ukraine chỉ phá hủy được một phần phi đội, Nga sẽ cần phải cho các máy bay còn lại bay nhiều lần hơn và điều đó có thể giảm bớt số lượt không kích vào Ukraine.

Chiến dịch “Mạng nhện” diễn ra ngay trước vòng đàm phán hòa bình giữa Ukraine và Nga tại Istanbul, làm dấy lên những quan ngại về ảnh hưởng địa chính trị. Ukraine và đồng minh tuyên bố chiến dịch này nhằm gây áp lực, củng cố vị thế đàm phán. Ngoại trưởng Ukraine khi đó nhận định nó đã “thay đổi phương thức và động lực” của các vòng đàm phán đang bế tắc.

Ở chiều ngược lại, Điện Kremlin gọi đây là “hành động khủng bố” và đã lên kế hoạch trả đũa quyết liệt. Theo thông tin từ Guardian, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã thông báo với giới chức Mỹ là ông sẽ “trả đũa” vụ tấn công, và ngay sau đó Nga đã đáp trả bằng một đợt không kích và UAV lớn nhằm vào thủ đô Kyiv, khiến nhiều dân thường thương vong.

Về vai trò của các bên thứ ba, chiến dịch này khẳng định Ukraine hành động độc lập trong giới hạn tự vệ và với sự hỗ trợ gián tiếp của phương Tây. Mỹ tuyên bố không được thông báo trước về kế hoạch này; một quan chức quốc phòng Mỹ xác nhận Ukraine đã lên kịch bản và thực hiện chiến dịch mà không cần báo trước cho đồng minh.

Trong khi đó, Moscow nhanh chóng cáo buộc phương Tây can thiệp, cho rằng “các lựa chọn quân sự đều đang được bàn đến” để đáp trả và đổ lỗi cho các đồng minh của Ukraine. Đến nay, NATO và phương Tây chưa lên tiếng chính thức về vụ tấn công cụ thể này, nhưng tiếp tục khẳng định ủng hộ quyền tự vệ của Ukraine trong khi kêu gọi kiềm chế và thúc đẩy đàm phán.

Trong dài hạn, chiến dịch “Mạng nhện” để lại nhiều hệ quả đáng chú ý cho khu vực và thế giới. Về quân sự, nó cho thấy tương lai của chiến tranh là sự kết hợp giữa công nghệ hiện đại và chi phí thấp. Nhà nghiên cứu Michael Horowitz thuộc CFR nhận định đây là minh chứng cho “các cuộc tấn công chính xác giá rẻ, có thể được thực hiện bởi hầu như bất kỳ quốc gia hoặc nhóm vũ trang nào”. Trận đánh này dự báo xu hướng sử dụng UAV lao thẳng để đánh chặn hoặc phá hủy các mục tiêu giá trị cao sẽ ngày càng phổ biến trong các xung đột tương lai.

Đối với Ukraine, thành công ít nhiều củng cố tinh thần dân tộc và niềm tin của phương Tây vào khả năng sáng tạo chiến lược của Kiev. Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng tác động ban đầu là có hạn: Nga vẫn duy trì khả năng không kích sâu và có thể tăng cường các biện pháp phòng thủ, giám sát, cũng như thu hút thêm nguồn lực vào các căn cứ hậu phương. Ở phạm vi quốc tế, động thái này tiếp tục làm tăng căng thẳng Đông-Tây khiến các bên liên quan phải thận trọng để tránh lan rộng xung đột.

Tóm lại, chiến dịch “Mạng nhện” của Ukraine đánh dấu một bước ngoặt trong cuộc chiến với Nga ở phương diện chiến lược và công nghệ. Mặc dù ảnh hưởng trực tiếp tới cục diện chiến trường chưa thể hiện rõ ngay lập tức, nhưng nó đã cho thấy sức mạnh của cách đánh đột phá, bất ngờ và tác động tâm lý mạnh.

Trên bình diện địa chính trị, vụ việc đưa ra thách thức lớn đối với hình ảnh sức mạnh toàn cầu của Nga và làm dấy lên nhiều tranh luận về giới hạn của các cuộc xung đột hiện đại. Các bên thứ ba như Mỹ và NATO tiếp tục khẳng định Ukraine có quyền tự vệ trong khi kêu gọi giải quyết qua đối thoại. Trong trung và dài hạn, chiến dịch này có thể thúc đẩy đà cách mạng hóa chiến tranh không người lái - một xu hướng mà nhiều quốc gia và nhóm vũ trang trên thế giới đang theo dõi chặt chẽ.

Khổng Hà