UNDP đề xuất Việt Nam các hành động cần ưu tiên bảo tồn, phát triển bền vững

Sau loạt bài “Kiến thiết không gian bảo tồn: Mệnh lệnh sống còn, trách nhiệm với tương lai” được Báo Điện tử VietnamPlus đăng tải, Chương trình phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam đã đề xuất Việt Nam triển khai 5 hành động ưu tiên và 8 kiến nghị, nhóm giải pháp trọng tâm để củng cố công tác bảo vệ đa dạng sinh học, tăng khả năng chống chịu trước biến đổi khí hậu và đạt các cam kết toàn cầu.

Trao đổi với phóng viên, bà Ramla Khalidi - Trưởng Đại diện Thường trú UNDP tại Việt Nam, nhấn mạnh thông qua cách tiếp cận tích hợp - kết hợp chính sách, thực tiễn, tài chính, đổi mới sáng tạo, tăng cường năng lực cộng đồng, Việt Nam sẽ bảo vệ được loài nguy cấp, vừa tạo ra sinh kế, đảm bảo bảo tồn và phát triển song hành.

5 hành động cần ưu tiên

- Đầu tiên, xin bà cho biết đánh giá của UNDP về công tác bảo tồn đa dạng sinh học, đặc biệt là các loài hoang dã nguy cấp, quý, hiếm tại Việt Nam trong những năm gần đây? Đâu là vấn đề bà quan tâm, trăn trở nhất?

Bà Ramla Khalidi: UNDP đang phối hợp chặt chẽ với Việt Nam để xây dựng Báo cáo quốc gia lần thứ 7 gửi Ban Thư ký Công ước Đa dạng sinh học (CBD), nhằm cung cấp bức tranh cập nhật về đa dạng sinh học của quốc gia - từ quần thể loài, xu hướng suy giảm, đến các áp lực mà chúng đang đối mặt. Đây là nền tảng thiết yếu để hoạch định các chính sách bảo tồn hiệu quả.

Mặc dù Việt Nam đã đạt được tiến bộ quan trọng trong bảo vệ các loài đặc hữu, quý hiếm và nguy cấp, nhưng các mối đe dọa lớn vẫn tồn tại như mất sinh cảnh sống, săn bắt trái phép, biến đổi khí hậu và loài ngoại lai xâm hại.

Sách đỏ Việt Nam năm 2024 đã đưa ra cảnh báo nghiêm trọng khi số loài bị đe dọa tăng từ 836 loài (năm 2007) lên 1.398 loài hiện nay. Đáng lo là 5 loài đã biến mất, tuyệt chủng ngoài tự nhiên ở Việt Nam, gồm: Hươu sao, Tê giác một sừng, Gà lôi lam mào trắng, Cá sấu hoa cà và Rùa ba-ta-gua miền nam.

Bà Ramla Khalidi, Trưởng đại diện thường trú UNDP tại Việt Nam. (Nguồn: UNDP)

Các dữ liệu cập nhật từ Báo cáo Đa dạng sinh học quốc gia lần thứ 7 (dự kiến nộp CBD vào tháng 2/2026) và Sách đỏ 2024 sẽ giúp Chính phủ có thêm căn cứ khoa học để hành động quyết liệt và định hướng chính sách hiệu quả.

- Từ đánh giá của UNDP, cùng với thực trạng như loạt bài được Báo Điện tử VietnamPlus phản ánh, theo bà, trước mắt để bảo vệ các hệ sinh thái, bảo tồn đa dạng sinh học (đặc biệt là quần thể Voọc mông trắng quý hiếm tại tỉnh Hà Nam, nay là tỉnh Ninh Bình), Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đặc biệt là Ủy ban Nhân dân tỉnh Ninh Bình cần có những chỉ đạo cụ thể thế nào?

Bà Ramla Khalidi: Chúng tôi đánh giá cao loạt bài “Kiến thiết không gian bảo tồn: Mệnh lệnh sống còn, trách nhiệm với tương lai” của Báo Điện tử VietnamPlus. Loạt bài này xây dựng rất công phu, đã phản ánh chính xác thực trạng cấp bách về công tác bảo tồn đa dạng sinh học tại Việt Nam, trong đó có khu vực Kim Bảng, tỉnh Hà Nam (nay là tỉnh Ninh Bình).

Đối với loài Voọc mông trắng quý hiếm, công tác bảo tồn cần phải được ưu tiên hàng đầu. Việc sáp nhập tỉnh Hà Nam với tỉnh Ninh Bình sẽ tạo ra cơ hội giải quyết tình trạng phân mảnh quản lý, qua đó quy hoạch thống nhất vùng lõi - vùng đệm, mở rộng sinh cảnh an toàn cho loài đặc hữu này.

Hoạt động khai thác đá ở tỉnh Hà Nam, nay là tỉnh Ninh Bình. (Ảnh: Hoài Nam/Vietnam+)

Vì vậy, trong ngắn hạn, chúng tôi đề xuất 5 hành động ưu tiên.

Thứ nhất là bảo vệ và phục hồi sinh cảnh, ngăn chặn lấn chiếm đất, phục hồi rừng đá vôi và kết nối các nhóm voọc thông qua các hành lang sinh thái.

Tiếp theo là cần tăng cường giám sát và thực thi bằng cách nâng cao năng lực kiểm lâm và quản lý khu bảo tồn; áp dụng công nghệ hiện đại như bẫy ảnh, định vị GIS, máy bay không người lái, hệ thống tuần tra SMART.

Đề xuất thứ ba là chính quyền địa phương cần trao quyền cho cộng đồng, thông qua việc mở rộng các nhóm tuần tra rừng cộng đồng, mô hình đồng quản lý đồng thời tạo động lực kinh tế để người dân tham gia bảo tồn.

Thứ tư là phát triển du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng bền vững bằng cách nhân rộng các mô hình như sáng kiến do UNDP và Save Vietnam’s Wildlife (SVW) thực hiện tại Vân Long, kết hợp giáo dục môi trường với du lịch để nâng cao nhận thức về giá trị của loài voọc này và hệ sinh thái rừng đá vôi.

Đề xuất thứ năm là cần đảm bảo tài chính dài hạn như huy động tài chính từ chi trả dịch vụ chi trả môi trường rừng, quỹ bảo tồn, đối tác công - tư và đóng góp doanh nghiệp, gắn bảo tồn với kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội của tỉnh. Theo chúng tôi, cách tiếp cận này sẽ vừa bảo vệ loài nguy cấp, vừa tạo ra sinh kế bền vững, đảm bảo bảo tồn và phát triển song hành.

Mở rộng và kết nối các khu bảo tồn

- Kinh nghiệm từ một số quốc gia trên thế giới, như Thái Lan, cho thấy toàn bộ các khu bảo tồn đều thuộc Cục Vườn quốc gia, Động vật hoang dã và Bảo tồn Thực vật quản lý, nên các chính sách và cách vận hành quản lý được thống nhất, đồng bộ. Theo bà, liệu Việt Nam có nên áp dụng theo mô hình này?

Bà Ramla Khalidi: Mô hình quản lý tập trung với ngân sách thống nhất, quy hoạch diện rộng và vận hành đồng bộ, có thể rất hiệu quả. Như ở Thái Lan, một cơ quan đảm nhiệm toàn bộ khu bảo tồn với ngân sách Trung ương, công nghệ tiên tiến và cơ chế minh bạch.

Tuy nhiên, mô hình tổ chức không phải là yếu tố quyết định duy nhất. Nếu công tác bảo tồn không được ưu tiên trong quy hoạch và phân bổ ngân sách, thì dù quản lý tập trung ở cấp Trung ương hay địa phương, cũng chỉ mang tính đối phó, khó giải quyết gốc rễ nguyên nhân suy giảm đa dạng sinh học.

Điều đó cũng nói lên rằng chỉ khi bảo tồn được coi là ưu tiên chiến lược, tích hợp đầy đủ vào phát triển và đi kèm nguồn lực thỏa đáng, Việt Nam mới có thể giữ gìn đa dạng sinh học trong khi theo đuổi tăng trưởng bền vững.

Vì vậy, với Việt Nam, chúng tôi kiến nghị cần tích hợp bảo tồn đa dạng sinh học vào mọi quy hoạch ngành và cấp tỉnh, với chỉ số đánh giá rõ ràng.

Hoạt động thả gà lôi trắng ở Vườn Quốc gia Cúc Phương. (Ảnh: Hoài Nam/Vietnam+)

Tiếp theo là cần áp dụng mô hình quản lý linh hoạt, huy động doanh nghiệp, tổ chức xã hội, cộng đồng tham gia đồng quản lý. Về phía UNDP, chúng tôi cũng đang thảo luận để thí điểm cách tiếp cận này tại các khu bảo tồn biển cùng với Cục Thủy sản và Kiểm ngư (Bộ Nông nghiệp và Môi trường).

UNDP cũng đề xuất Việt Nam mở rộng và kết nối các khu bảo tồn để duy trì quần thể động vật hoang dã đồng thời ứng dụng công nghệ và dữ liệu để giám sát hiệu quả và kết nối các khu vực thông qua hành lang sinh thái.

- Hiện nay, ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu đang diễn biến phức tạp khiến đa dạng sinh học suy giảm nghiêm trọng. Vậy trong thời gian tới, theo bà, Việt Nam cần tiếp tục có những giải pháp, hành động cụ thể thế nào để bảo vệ môi trường, bảo tồn hiệu quả thiên nhiên, đa dạng sinh học tốt hơn?

Bà Ramla Khalidi: Việt Nam nên triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp ưu tiên. Thứ nhất là cần sớm khôi phục các hệ sinh thái suy thoái, trong đó cần ưu tiên đối với rừng ngập mặn, rừng tự nhiên, đất ngập nước và sinh cảnh biển có vai trò quan trọng trong phòng chống thiên tai và sinh kế.

Các chương trình của UNDP tại các tỉnh, thành phố (trước khi sáp nhập) như Quảng Ngãi, Thừa Thiên Huế, Nam Định, Thái Bình cho thấy phục hồi rừng ngập mặn giúp bảo vệ đê biển, giảm thiệt hại do bão và hấp thụ carbon. Tại Vườn quốc gia Tràm Chim (Đồng Tháp), UNDP hỗ trợ khôi phục chế độ thủy văn và các hệ sinh thái tại chỗ, cũng góp phần tái tạo môi trường sống cho các loài chim nước, trong đó có loài Sếu đầu đỏ. Giải pháp thích ứng dựa vào hệ sinh thái (EbA) cũng đang được thí điểm mở rộng ở vùng núi và ven biển.

Thứ hai là kiểm soát ô nhiễm, nhất là rác thải nhựa như siết chặt quản lý chất thải, giảm nhựa dùng một lần, thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, thúc đẩy chuỗi cung ứng bền vững và phát triển năng lượng sạch.

Bảo vệ môi trường, phát triển xanh bền vững. (Nguồn: TTXVN)

Tiếp theo là cần áp dụng cách tiếp cận “Một sức khỏe” (One Health), đó là giảm nguy cơ bệnh lây truyền từ động vật hoang dã sang người.

Nhóm giải pháp thứ tư là cần tăng cường giáo dục và truyền thông môi trường, bằng việc nâng cao nhận thức cộng đồng, nhất là thanh niên.

Trong thời gian qua, thông qua Chương trình tài trợ nhỏ của Quỹ Môi trường Toàn cầu, hợp tác với SVW và các đối tác khác, UNDP đã và đang hỗ trợ các sáng kiến du lịch sinh thái, bảo tồn cộng đồng và chiến dịch sáng tạo về bảo vệ rừng, giảm nhựa và bảo tồn động vật hoang dã.

Thực hiện tổng thể các giải pháp trên, Việt Nam sẽ bảo vệ tốt đa dạng sinh học, tăng khả năng chống chịu biến đổi khí hậu và đạt các cam kết toàn cầu.

Xây dựng mạng lưới bảo tồn vững mạnh

- Để đạt được các cam kết đã đưa ra tại Hội nghị COP26, Việt Nam rất cần sự hỗ trợ của quốc tế. Vậy thời gian tới, UNDP sẽ tiếp tục đồng hành, hỗ trợ Việt Nam thế nào trong công cuộc kiến thiết không gian bảo tồn để góp phần nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn các hệ sinh thái, đa dạng sinh học tại Việt Nam?

Bà Ramla Khalidi: Thời gian tới, UNDP sẽ tập trung vào 4 ưu tiên chính.

Thứ nhất là tăng cường chính sách và quy hoạch nhằm cập nhật và thực hiện Chiến lược và Kế hoạch hành động quốc gia về đa dạng sinh học (NBSAP) phù hợp với Khung đa dạng sinh học toàn cầu; hỗ trợ xây dựng Báo cáo quốc gia lần thứ 7 gửi CBD; gắn bảo tồn thiên nhiên với cam kết khí hậu trong Báo cáo đóng góp do quốc gia tự quyết định cập nhật (NDC 3.0.)

Tiếp theo, UNDP sẽ tập trung nhân rộng các mô hình gắn bảo tồn với sinh kế như mở rộng du lịch sinh thái cộng đồng tại Vân Long; thí điểm đồng quản lý có sự tham gia của doanh nghiệp, cộng đồng; thúc đẩy cơ chế tài chính bền vững như chi trả dịch vụ hệ sinh thái, quỹ bảo tồn và đối tác công - tư.

Thứ ba là huy động nguồn lực, phối hợp với các quỹ đa phương và các đối tác để đầu tư phục hồi hệ sinh thái; khuyến khích khu vực tư nhân tài trợ qua các thị trường carbon tự nguyện cho giải pháp dựa vào thiên nhiên.

Ưu tiên tiếp theo là UNDP sẽ thúc đẩy đổi mới công nghệ, nâng cao năng lực, chuyển giao hệ thống tuần tra thông minh; xây dựng cơ sở dữ liệu mở về đa dạng sinh học và carbon rừng; phát triển công cụ dự báo, cảnh báo sớm.

UNDP cũng sẽ có các hỗ trợ để tập huấn cho cán bộ khu bảo tồn, kiểm lâm, chính quyền địa phương và cộng đồng về các hoạt động trên.

Thông qua cách tiếp cận tích hợp - kết hợp chính sách, thực tiễn, tài chính, đổi mới sáng tạo và tăng cường năng lực cộng đồng, Việt Nam có thể xây dựng mạng lưới bảo tồn vững mạnh để bảo vệ đa dạng sinh học độc đáo của mình, qua đó phát triển bền vững và tăng khả năng chống chịu với khí hậu.

- Trân trọng cảm ơn bà!./.

Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long. (Ảnh: Hoài Nam/Vietnam+)

(Vietnam+)