Ứng phó trước 'bình thường mới' của biến đổi khí hậu

Sạt lở nghiêm trọng trên đèo Mimosa

Trong vòng chưa đầy một tuần, vùng đất cao nguyên vốn nổi tiếng với khí hậu ôn hòa và phong cảnh thơ mộng đã phải hứng chịu một trong những đợt mưa kéo dài, gây thiệt hại lớn từ trước đến nay. Lũ, sạt lở đất liên tiếp xảy ra, nhiều khu vực người dân phải di dời khẩn cấp, nhiều tuyến đường giao thông trọng yếu bị chia cắt. Không chỉ gây ra thiệt hại nặng nề về người và tài sản, thiên tai lần này còn cho thấy những vấn đề khá nghiêm trọng trong công tác quy hoạch, quản lý tài nguyên và phát triển hạ tầng.

Lũ lụt lịch sử

“Thiên tai” bắt đầu gõ cửa từ rạng sáng 16/11 và kéo dài đến ngày 19/11 với lượng mưa được ghi nhận tại nhiều trạm vượt xa mức trung bình nhiều năm.

Sự kết hợp giữa lượng mưa cực đoan và việc xả lũ với lưu lượng lớn từ các đập thủy điện trong thời gian ngắn đã biến nhiều khu vực ở vùng chuyên canh rau màu lớn nhất tỉnh thành biển nước, cuốn trôi tài sản và nhấn chìm hàng ngàn ha hoa màu, phá hủy hàng trăm ngôi nhà.

Theo báo cáo từ UBND tỉnh, mưa và xả lũ đã gây sạt lở đất và lũ lụt, cướp đi sinh mạng của 5 người dân và khiến 1 cháu bé bị thương. Trong đó, tại xã Lạc Dương 4 người đã tử vong do cây đổ đè, sạt lở đất và lũ cuốn trôi. Xã Tân Hà Lâm Hà cũng ghi nhận 1 trường hợp tử vong do lũ cuốn. Tại phường Xuân Hương - Đà Lạt, một bé gái 8 tuổi bị thương nặng do sạt lở đất.

Thiệt hại về tài sản cũng không hề nhỏ do thiên tai gây ra. Toàn tỉnh ghi nhận hơn 2.843 hộ dân bị ảnh hưởng, trong đó 750 căn nhà bị hư hỏng một phần và 76 căn nhà bị sập hoàn toàn khiến hàng ngàn người rơi vào cảnh mất nhà cửa, phải sơ tán khẩn cấp. Lực lượng quân đội cùng các ban ngành đã kịp thời di dời 420 hộ với 1.538 nhân khẩu đến nơi an toàn, nhưng sau cơn lũ thì còn lại là cảnh nhà cửa đổ nát và mất mát lớn do vườn tược, heo gà bị lũ cuốn phăng.

Ngành nông nghiệp và thủy sản, vốn là cuộc sống của đa số người dân Lâm Đồng đã chịu tổn thất nặng nề. Thống kê sơ bộ, tổng cộng 4.570 ha cây trồng bị ảnh hưởng (bao gồm 4.439 ha lúa, rau màu và 130 ha cây lâu năm), 1,2 ha thủy sản bị thiệt hại và 5 ha nhà kính bị hư hỏng. Đặc biệt, 9.086 con gia súc, gia cầm đã bị lũ cuốn trôi. Một tàu cá (BTh 81430-TS, công suất 60CV) cũng bị chìm hoàn toàn tại khu vực cửa sông Hà Lãng, xã Sơn Mỹ, cho thấy tác động lan rộng của lũ lụt.

Nhiều gia đình vay mượn ngân hàng để đầu tư sản xuất nay mất trắng, bần thần không biết phải bắt đầu lại từ đâu. Chị Kim Phượng (thôn Châu Sơn, xã D’ran) chia sẻ: “1 sào rau cải và cửa hàng bán tạp hóa bán gạo, muối, phân bón các loại nay không còn gì. Tủ lạnh, tivi, giường chiếu cũng bị ngâm nước hư hỏng hết. Của cải mất hết, tôi không còn tinh thần nào để mà dọn dẹp nhà cửa. Mấy ngày nay, bộ đội với bà con, chị em họ hàng đến phụ giúp”.

Hạ tầng giao thông trước biến đổi khí hậu

Một trong những hệ quả rõ ràng và lớn nhất của đợt mưa bão lần này ở khu vực cao nguyên Lang Biang đó chính là những tuyến giao thông trọng yếu ra vào cửa ngõ trung tâm Đà Lạt gần như bị “tê liệt”. Mưa lớn dồn dập đã khiến các tuyến đèo trọng yếu dẫn vào đô thị Đà Lạt và một số xã vùng ven đồng loạt bị sạt lở, hàng loạt điểm sụt lún, trượt đất, sập nhà, chia cắt giao thông khiến Lâm Đồng phải ban bố tình trạng khẩn cấp tại một số vị trí để ứng phó. Đây là tình trạng chưa từng có trong nhiều năm qua, cho thấy sự mong manh của hạ tầng trước diễn biến của thiên tai hiện nay.

Theo thống kê của UBND tỉnh, từ ngày 16 - 26/11, toàn tỉnh ghi nhận trên 266 điểm bị sạt lở, sụt lún đất, gây ảnh hưởng trực tiếp đến nhà dân và hàng loạt tuyến đường. Đặc biệt nghiêm trọng xảy ra trên 5 tuyến quốc lộ (QL20, 27, 28, 27C, 14C), 1 tuyến đường đèo chính (đèo Prenn), 3 tuyến tỉnh lộ (ĐT 725, ĐT 714, ĐT 729) và nhiều tuyến đường trục chính do địa phương quản lý đều bị sạt lở, hư hỏng nặng nề. Những vụ sạt lở đường giao thông trên cho thấy, hệ thống hạ tầng được thiết kế cho những kịch bản khí hậu cũ đang gặp thách thức lớn trước thực tế khắc nghiệt của mưa bão hiện nay.

Trước mắt, để xử lý, Sở Xây dựng kiến nghị UBND tỉnh bố trí khoảng 361 tỷ đồng để khắc phục các vị trí hư hỏng, một số tiền không hề nhỏ nhưng chưa thể giải quyết căn cơ, bền vững. Thực tế các tuyến đường huyết mạch như Prenn, Mimosa, 27C, D’ran… hiện nay cần được đánh giá lại tổng thể và gia cố theo kịch bản thời tiết mới, chứ không thể chỉ là sửa chữa tạm thời.

Đâu là nguyên nhân sâu xa

Những vụ sạt lở, lũ lụt ở Lâm Đồng không chỉ là một hiện tượng tự nhiên đơn thuần mà là hệ quả của nhiều yếu tố, trong đó biến đổi khí hậu đóng vai trò chủ đạo, nhưng chắc chắn chúng ta đều nhìn thấy rất rõ và không thể bỏ qua yếu tố do con người góp phần làm trầm trọng thêm tình hình.

Các chuyên gia đã lên tiếng nhận định nhiều lần rằng, mưa cực đoan với cường độ lớn hơn, biên độ rộng hơn đang trở thành “bình thường mới” ở nhiều nơi, và Lâm Đồng cũng không ngoại lệ. Thực tế mưa bão gây ra thiệt hại chưa từng có những ngày qua đã chứng minh các hình thái thời tiết cực đoan đang vượt xa các dự báo và khả năng chống chịu của cơ sở hạ tầng hiện nay.

Suy thoái môi trường cũng là một trong những nguyên nhân gốc rễ và đáng lo ngại. Các chuyên gia đã cảnh báo rằng, khi độ che phủ rừng suy giảm, mọi đợt mưa lớn đều được “khuếch đại” thành nguy cơ sạt lở, thậm chí là lũ quét.

Nhiều tuyến đường miền núi được thi công từ lâu với taluy âm - taluy dương không đáp ứng tiêu chuẩn thiết kế hiện tại. Cũng có những tuyến đường vừa mới đưa vào sử dụng chưa lâu nhưng hệ thống thoát nước chưa được thiết kế cho các kịch bản mưa lớn, cùng với việc bảo trì, bảo dưỡng kém làm trầm trọng hơn trước sự khắc nghiệt của thiên tai.

Việc xây dựng các taluy, hệ thống mương gom nước chưa được quan tâm đúng mức cũng là nguyên nhân dẫn đến tình trạng sạt lở liên tục. Giải pháp xử lý thường chỉ dừng lại ở việc dọn dẹp tạm thời, chưa có biện pháp căn cơ như: gia cố mái dốc bằng hệ thống neo lưới thép, xây tường chắn chân taluy hay lắp đặt thiết bị cảnh báo trượt đất.

Cần lộ trình cho sự bền vững

Những vụ sạt trượt diễn ra liên tiếp và trận lũ lịch sử tại khu vực Đơn Dương, Đức Trọng (cũ) cho thấy, cần một sự thay đổi mang tính chiến lược dài hạn thay vì các biện pháp tình thế. Trong đó, hạ tầng giao thông và đô thị phải được quan tâm ứng phó, xử lý thiết kế dựa trên kịch bản biến đổi khí hậu mới nhất.

Cần quan tâm nâng cấp hệ thống cống rãnh, kênh mương với khả năng tiêu thoát nước lớn hơn, chống chịu được lượng mưa cực đoan. Phải có các giải pháp gia cố và ổn định sườn dốc bằng những kỹ thuật tiên tiến để chống sạt lở tại các tuyến đường đèo, dốc núi.

Đồng thời, đầu tư và lắp đặt thêm các hệ thống cảm biến trượt đất, hệ thống giám sát lưu lượng nước và sạt lở ở các tuyến đường giao thông, đặc biệt là tuyến đèo để đưa ra cảnh báo kịp thời, bảo đảm an toàn giao thông và ứng phó kịp thời với thiên tai. Ban hành và thực thi nghiêm ngặt các quy định về xây dựng, đặc biệt là tại các khu vực đồi núi, hạn chế tối đa việc can thiệp vào sườn núi gây mất ổn định địa chất.

Ông Takami Kanno - Trưởng Văn phòng đại diện Công ty Cổ phần địa chất Kawasaki (Nhật Bản) tại Hà Nội trong cuộc Hội thảo bàn về thực trạng, nguyên nhân và giải pháp phòng, chống sạt trượt đất, lũ lụt đã từng cảnh báo: Khu vực đô thị Đà Lạt nói riêng và tỉnh Lâm Đồng nói chung cần sớm xây dựng bản đồ cảnh báo sạt lở đất. Điều này không chỉ giúp cảnh báo sớm nguy cơ sạt trượt, ngập úng mà còn giúp cơ quan quản lý tham khảo, xem xét trong việc cấp phép xây dựng và tổ chức quy hoạch hệ thống hạ tầng quan trọng.

Thiên tai không còn là hiện tượng ngẫu nhiên, mà đã trở thành “bình thường mới” trong kỷ nguyên biến đổi khí hậu. Những thiệt hại vừa qua là một minh chứng đau lòng cho thấy chúng ta không thể chống lại thiên tai bằng các biện pháp tình thế, mà cần một chiến lược dài hạn, khoa học và cần được đầu tư bài bản để giảm thiểu thiệt hại, bảo vệ sinh mạng và tài sản của người dân.

Nguyễn Nghĩa .