Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia: Cần minh bạch thuật toán để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong kỷ nguyên số

Theo Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia (Bộ Công Thương) thuật toán đề xuất (recommendation algorithms) được xây dựng để sắp xếp và gợi ý sản phẩm, dịch vụ hoặc nội dung dựa trên dữ liệu hành vi của người dùng.

Về lý thuyết, chúng giúp tiết kiệm thời gian, tăng trải nghiệm cá nhân hóa. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy các thuật toán này không hề trung lập. Quyết định hiển thị sản phẩm nào, ưu tiên nội dung gì, định giá ra sao phụ thuộc vào tiêu chí thiết kế và lợi ích của nền tảng.

Người tiêu dùng, vốn không được cung cấp đầy đủ thông tin, dễ rơi vào tình trạng “bị thao túng”, hạn chế sự lựa chọn và chịu rủi ro từ các quyết định thiếu minh bạch.

Nhiều rủi ro từ thuật toán đề xuất đốivớiquyền lợi người tiêu dùng

Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia cho biết, các thuật toán tiềm ẩn nhiều rủi ro đối với quyền lợi người tiêu dùng như thiên vị hiển thị, cạnh tranh không lành mạnh, thiếu minh bạch, phân biệt đối xử, nguy cơ xâm phạm dữ liệu cá nhân và khuyến khích thông tin sai lệch. Cụ thể, thuật toán có thể ưu tiên sản phẩm của nền tảng hoặc nhà bán hàng trả phí cao, làm giảm cơ hội tiếp cận sản phẩm phù hợp và gây méo mó cạnh tranh.

Người tiêu dùng cũng thường không biết lý do một sản phẩm xuất hiện trước mắt hay dữ liệu nào đang bị khai thác, khiến quyền được thông tin bị thu hẹp. Khi dữ liệu đầu vào có thiên lệch, một số nhóm người tiêu dùng có thể bị áp giá cao hơn hoặc ít ưu đãi hơn, dẫn đến bất bình đẳng trong tiếp cận hàng hóa, dịch vụ.

Ngoài ra, việc thu thập, sử dụng dữ liệu vượt mục đích ban đầu dễ xâm phạm quyền riêng tư, trong khi các hệ thống xếp hạng bị thao túng có thể đẩy sản phẩm kém chất lượng hoặc quảng cáo gian lận lên cao, gây rủi ro về an toàn, chất lượng và thiệt hại tài chính cho người tiêu dùng.

Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 cùng các nghị định liên quan đã bổ sung nhiều quy định quan trọng về giao dịch điện tử và bảo mật thông tin. Theo đó, người tiêu dùng có quyền được cung cấp đầy đủ, rõ ràng các thông tin về sản phẩm, dịch vụ, từ quy trình cung cấp, giá cả đến các yếu tố có thể ảnh hưởng tới quyết định mua bán. Luật cũng khẳng định quyền được bảo vệ trong môi trường thương mại điện tử, đồng thời nhấn mạnh rằng người tiêu dùng có thể chủ động lựa chọn hoặc từ chối các hình thức cá nhân hóa qua thuật toán.

Song song với đó, các nghị định như Nghị định 98/2020/NĐ-CP và Nghị định 13/2023/NĐ-CP cũng quy định trách nhiệm bảo vệ người tiêu dùng trong giao dịch điện tử, yêu cầu các sàn thương mại điện tử phải bảo đảm tính minh bạch, ngăn chặn hành vi gian lận, cung cấp thông tin chính xác, cũng như bảo mật dữ liệu cá nhân. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để cơ quan quản lý có thể giám sát, còn người tiêu dùng thì yên tâm hơn khi tham gia vào môi trường số.

“Tuy vậy, pháp luật hiện hành của Việt Nam vẫn chưa có quy định riêng về minh bạch thuật toán hay yêu cầu đánh giá tác động của hệ thống đề xuất đối với người tiêu dùng. Một số dự thảo sửa đổi về thương mại điện tử, quản lý trí tuệ nhân tạo và công nghiệp công nghệ số đã bắt đầu đề cập đến việc kiểm soát thuật toán, nhưng mới dừng ở mức định hướng chung. Trong khi đó, tại nhiều quốc gia, những yêu cầu như minh bạch hóa cơ chế vận hành, quyền được giải thích và nghĩa vụ kiểm toán thuật toán đã được đưa vào luật và trở thành quy định bắt buộc”, Ủy ban cạnh tranh Quốc gia nhận định.

Cần hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao trách nhiệm các bên liên quan

Theo Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, mặc dù Bộ Công Thương và Bộ Khoa học và Công nghệ đã tăng cường giám sát hoạt động của các nền tảng số, song năng lực kỹ thuật để kiểm toán và đánh giá tác động của thuật toán vẫn còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Để khắc phục tình trạng này, nhiều nhóm giải pháp đã được đưa ra, tập trung vào bốn mảng lớn: khung pháp lý, năng lực quản lý, trách nhiệm doanh nghiệp và vai trò của người tiêu dùng.

Về khung pháp lý, Nhà nước thời gian qua đã ban hành nhiều văn bản quan trọng nhằm điều chỉnh hoạt động công nghệ số, dữ liệu và thương mại điện tử, trong đó có nội dung trực tiếp liên quan đến minh bạch thuật toán. Luật Công nghiệp Công nghệ số (số 71/2025/QH15) đã đặt ra nguyên tắc quản lý, cấm hành vi “AI thao túng người dùng mà họ không biết”, đồng thời yêu cầu kết nối cơ sở dữ liệu ngành, tạo cơ sở để Chính phủ ban hành hướng dẫn chi tiết về minh bạch thuật toán.

Trước đó, Chiến lược dữ liệu quốc gia (Quyết định 142/QĐ-TTg, ban hành ngày 2/2/2024) cũng nhấn mạnh xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia và bộ quy chuẩn quản lý dữ liệu, gián tiếp hỗ trợ công tác giám sát hệ thống thuật toán. Ngoài ra, Dự thảo Luật Thương mại điện tử và các văn bản quản lý nền tảng giai đoạn 2024 - 2025 đã bước đầu đặt ra yêu cầu các sàn thương mại điện tử minh bạch cách hiển thị, sắp xếp sản phẩm, tránh áp đặt điều kiện bất lợi cho người bán và người tiêu dùng. Tuy vậy, trong bối cảnh công nghệ phát triển nhanh, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, bổ sung quy định minh bạch thuật toán vào các bộ luật, yêu cầu doanh nghiệp đánh giá tác động trước khi triển khai và quy định rõ trách nhiệm bồi thường khi gây ra thiệt hại.

Song song, năng lực quản lý của cơ quan nhà nước cũng cần được củng cố. Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia cho rằng các cơ quan quản lý trong lĩnh vực bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng cần chủ động nghiên cứu và xây dựng bộ công cụ kiểm tra, đánh giá thuật toán, coi đây là nền tảng cho việc giám sát các nền tảng số.

Bên cạnh đó, có thể triển khai cơ chế thử nghiệm trong môi trường được giám sát để vừa khuyến khích đổi mới, vừa hạn chế rủi ro. Việc tiếp thu kinh nghiệm và tiêu chuẩn quốc tế từ EU, OECD, UNESCO về quản trị trí tuệ nhân tạo và bảo vệ người tiêu dùng sẽ giúp Việt Nam hoàn thiện hơn khung quản lý, nâng cao hiệu quả điều tiết.

Ở góc độ doanh nghiệp, Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia nhấn mạnh trách nhiệm minh bạch trong vận hành thuật toán. Các nền tảng cần công bố rõ nguyên tắc hoạt động, các yếu tố ảnh hưởng đến việc hiển thị sản phẩm, đồng thời thiết lập cơ chế kiểm tra định kỳ và đánh giá rủi ro để hạn chế thiên vị hiển thị hay phân biệt đối xử. Doanh nghiệp cũng cần tăng cường bảo mật dữ liệu cá nhân, bảo đảm dữ liệu chỉ được sử dụng đúng mục đích và có sự đồng ý của người dùng.

Thêm vào đó, việc xây dựng cơ chế tiếp nhận, xử lý khiếu nại liên quan đến thuật toán cũng là một yêu cầu cấp thiết, vừa để giảm rủi ro pháp lý, vừa để củng cố niềm tin của khách hàng, nâng cao uy tín trên thị trường số.

Về phía người tiêu dùng, việc nâng cao nhận thức và kỹ năng số được coi là giải pháp trọng tâm. Người dùng cần hiểu rằng các sản phẩm hay nội dung xuất hiện trên màn hình không hoàn toàn ngẫu nhiên, mà chịu sự chi phối của thuật toán với những tiêu chí nhất định. Do đó, triển khai các chương trình truyền thông, tập huấn, phổ biến kiến thức về quyền được thông tin, quyền truy vấn và quyền được giải thích là hết sức quan trọng. Đồng thời, cần thiết lập kênh phản ánh, khiếu nại liên quan tới thuật toán, giúp người tiêu dùng có công cụ báo cáo vi phạm và được xử lý kịp thời. Khi người tiêu dùng được trao thêm quyền và nâng cao nhận thức, họ sẽ trở thành lực lượng quan trọng góp phần xây dựng môi trường số an toàn, minh bạch và công bằng.

Theo Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, thuật toán đề xuất mang lại nhiều lợi ích trong kỷ nguyên số, nhưng nếu thiếu minh bạch và trách nhiệm, nó có thể trở thành “cánh cửa vô hình” dẫn tới hành vi xâm phạm dữ liệu cá nhân và gây bất bình đẳng thị trường. Do đó, cân bằng giữa việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và thúc đẩy đổi mới sáng tạo chính là chìa khóa để phát triển bền vững nền kinh tế số Việt Nam.

Thanh Hà