Văn chương có ích gì?

Nhưng, văn học nhà trường vẫn bắt buộc học, sách văn học vẫn in đều đều, có quyển ra mắt rất đình đám. Văn chương vẫn tồn tại thì phải có cái lý của nó, phải có ích lợi gì chứ!

1. Tôi nhớ mãi câu chuyện "Đại Lãn chờ sung" trong sách giáo khoa bậc tiểu học thời cắp sách đến trường hơn 50 năm trước. Tóm tắt là: Một gã lười tên là Đại Lãn. Một ngày kia, gã đi qua một cây sung to, quả rụng lăn lóc dưới gốc. Thỉnh thoảng quả lại rơi bộp... bộp khiến cái bụng gã đói meo gào réo gọi đòi ăn. Nhưng, lẽ ra nhặt quả rụng hay trèo lên cây bứt quả chín để ăn, thì gã nằm ngửa ra, há miệng chờ... sung rụng.

"Há miệng chờ sung" chả tốn công sức, mà vẫn nhàn thân có ăn. Ấy là gã Đại Lãn nghĩ thế, hành động thế, nhưng nằm cả buổi đói lả, chẳng quả sung nào rơi trúng miệng gã.

Văn học có vai trò quan trọng trong việc bồi đắp tri thức và tình yêu thương cho trẻ em.

Câu chuyện cứ ám ảnh theo tôi suốt đời, và mỗi khi làm việc gì tôi luôn nghĩ phải chăm chỉ, quyết liệt, không được lười nhác và cầu may. Tôi đem câu chuyện "Đại Lãn chờ sung" hỏi những người học cùng thời, họ cũng nhớ và cùng nỗi niềm tâm sự. Có phải văn học khiến con người sống tốt, sống tử tế... mà bạn bè tôi mỗi khi gặp nhau nói chuyện về gia đình thì cứ chen những câu tục ngữ, thành ngữ, ca dao vào lời nói: "Thuận vợ thuận chồng, tát biển Đông cũng cạn", hoặc: "Râu tôm nấu với ruột bầu/ Chồng chan vợ húp gật đầu khen ngon", và: "Bầu ơi thương lấy bí cùng/ Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn"... Không quên! Bạn bè tôi được học từ thời phổ thông, vẫn nhớ. Văn học dân gian mang hình ảnh người thân gần gũi, nhắc nhở phận sự làm một thành viên gia đình... in vào trong đầu chúng tôi, cứ lấp lánh, vang vọng.

Ấy là chưa kể những kinh nghiệm sản xuất trong văn học dân gian: "Nhất nước, nhì phân, tam cần tứ giống", "Sấm Mường Lạ, để dạ mà ăn/ Sấm Mường Ngay, quăng bừa cày lên gá"...; hay ứng xử, kinh nghiệm sống: "Hiểu đàn ông xem bờ ruộng/ Xét đàn bà nhìn gấu váy". "Dao sắc gãy chuôi/ Người ngay dễ chết"... có ích rất nhiều trong đời sống người dân thật thà, chất phác và quá trình hình thành lối sống nhân ái.

Văn học còn bồi đắp, nuôi dưỡng lòng yêu thương những thân phận bất hạnh, yết ớt trong cuộc đời bất công khốn khó. Tôi vẫn tin một điều: bất cứ ai đã từng đọc tiểu thuyết "Tắt đèn" của Ngô Tất Tố sẽ buồn thương và xót xa với số phận chị Dậu. Cháu tôi 7 tuổi cùng bốn năm đứa bạn xem phim "Làng Vũ đại ngày ấy" đã chảy nước mắt khi đến đoạn chị Dậu bán chó, bán con, cái Tí phải sang làm con ở nhà Nghị Quế. Có đứa buột miệng: "Tại sao chị Dậu phải bán con?".Đứa bên cạnh bảo: "Vì chị ấy nghèo".

Lại có đứa hỏi: "Vì sao chị ấy nghèo?" Câu hỏi và trả lời của bọn trẻ con tưởng như không bao giờ dứt, và tôi cũng nhận ra một điều giản dị: Văn học, nghệ thuật đã tác động vào tâm hồn trẻ thơ, mở ra cho chúng chân trời mới bí ẩn kích thích khám phá, sáng tạo và nghĩ ngợi. Cái cách phản ánh hiện thực xã hội, đánh thức ánh sáng lương tâm con người thì không có chuyên ngành xã hội nhân văn nào làm tốt hơn văn học nghệ thuật? Ai đã từng đọc "Anh Xẩm" của Nguyễn Công Hoan ngay từ mở đầu truyện:

"Từ chiều, lại bắt đầu trở rét.

Gió.

Mưa.

Não nùng.

Đường vắng ngắt. Chưa đến tám giờ mà đường đã vắng ngắt..." cũng thấy nhói lòng buồn trước cảnh thê lương, hiu hắt. Ai cũng sẽ hình dung ra anh Xẩm trong chiều tối ảm đạm, gió cuốn, "mưa như rây bột" nghêu ngao gò ngực hát, há miệng hát, hòng kiếm những đồng tiền lẻ bố thí, nhưng cái thau rách không một đồng chinh... khi mọi người cũng đang vội vã tìm về tổ ấm, tìm nơi tránh rét mưa... Chắc chắn các hình ảnh nghệ thuật ấy sẽ khơi gợi, đánh thức nỗi xót xa thân phận đồng loại, và thương yêu con người thiệt thòi, bất hạnh. Cho nên tiểu thuyết gia người Mỹ Harry Sinclair Lewis đoạt giải thưởng Nobel năm 1930 mới nói: "Người viết văn có sức mạnh hiếm hoi ít ai khác có: Chúng ta có thể gây buồn chán cho người khác ngay cả lâu sau khi ta qua đời".

Bạn đã run rẩy hay xao xuyến, bâng khuâng trước một thiên nhiên lộng lẫy được miêu tả trong thơ văn chưa? Tôi thì có rồi đấy. "Cỏ non xanh tận chân trời/ Cành lê trắng điểm một vài bông hoa", hoặc "Dưới trăng quyên đã gọi hè/ Đầu tường lửa lựu lập lòe đơm bông"... những câu thơ ấy chỉ miêu tả thiên nhiên, con vật mà gợi mở, kéo người đọc vào cảnh vật vừa gần gũi vừa xa xăm, đẩy trí tưởng tượng đến mênh mông tận cùng, khiến cho cảnh sinh tình, làm cho chúng ta thêm yêu thiên nhiên, biết thụ hưởng vẻ đẹp của tạo hóa.

Tôi cũng đã từng viết những câu: "Sương mù bay suốt cả giêng hai. Đất trời làng quê vẫn trắng đục màu sữa. Lãng đãng. Bồng bềnh. Hư ảo. Mái rạ, bụi ruối, vườn rau, luống cày đất ải... đều chìm trong màn sương... Những hôm sương mù nặng, đi chợ sớm mới ra khỏi đầu làng đã ướt tóc mai, ướt vai áo gụ. Người đi làm đồng, trâu bò, gồng gánh, cày bừa cũng chìm ngập trong biển mù sương, ngỡ mình đang mơ lạc sang cõi khác. Chỉ nghe tiếng khao khao lúc gần lúc xa mà đoán những người hàng xóm là ai đã đi đến đoạn đường nào...". Bạn bè tôi ở thành phố cứ ước ao có dịp về làng tôi để được đi trong sương mù như thế, để cảm nhận và trải nghiệm cái se se lạnh mùa giêng hai nhà quê. Chỉ bằng đoạn tản văn tả cảnh vật thôi cũng đủ làm cho người đọc lay động, bâng khuâng trước vẻ đẹp kì thú của thiên nhiên thì có niềm vui nào hơn nữa?

Văn học cũng chắp cánh cho ước mơ bay lên. Tôi tin rằng học sinh phổ thông đã từng đọc "Hoàng tử bé" của Saint-Exupéry sẽ cảm thấy mình phiêu lưu vào tiểu tinh cầu B612 có ba ngọn núi lửa và một bông hoa hồng. Bạn đọc trẻ sẽ muốn được làm Hoàng tử bé để đi du ngoạn, khám phá phần còn lại của vũ trụ và thả hồn, thao thức với không gian lạ xa, bí ẩn của thiên hà. Văn học đã làm cho tâm hồn con người tươi xanh lãng mạn, tạm quên những chuyện mưu sinh lầm lũi thường ngày để bay lên khỏi mặt đất như thế.

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều trong một lần giao lưu với sinh viên, đã chia sẻ rằng: "Con đường sáng tạo văn chương không bao giờ ra khỏi con đường chính là chủ nghĩa nhân văn cao cả. Văn chương biến sự kiện trong đời sống, trên đường phố thành sự kiện bên trong tâm hồn, sự kiện mang tính mỹ học, gieo vào hồn chúng ta bởi những cái đẹp".

2. Người ta nói, nhà văn còn là... nhà tư tưởng. Nhà tư tưởng trong nhà văn vô tình hay cố ý sẽ gửi gắm đến bạn đọc một tư tưởng nào đó, hoặc ít ra cũng là một ý tưởng, một thông điệp nào đó. Bạn đọc tiếp nhận và tỏ thái độ đồng tình đồng hành hay phản đối, có nghĩa là văn học đã tác động đến tư duy, tư tưởng, tình cảm của con người. Hãy đọc "Chiến tranh và hòa bình" của Lev Tolstoy để được "sống lại thời kì toàn thể nhân dân và dân tộc gặp nhau trên chiến trường. Nhân dân là nhân vật trung tâm... và tính chất nhân dân anh hùng quyết định vận mệnh lịch sử của dân tộc". Bạn đọc sẽ hiểu "chúng sinh", hiểu vai trò của nhân dân mà chính mình là một thành viên trong hằng hà sa số đó. Thay cho các bài tuyên truyền khô khan, người đọc sẽ hiểu sức mạnh của nhân dân qua hình tượng văn học.

Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã từng viết rằng: "Nhà văn phải là một thứ côn trùng dùng cái râu của mình để thăm dò không khí thời đại". Thực ra, ông muốn nói đến sự nhạy cảm và nắm bắt chính trị, xã hội và những xung đột tiềm ẩn trong thời đại của nhà văn. Nhà văn không chỉ là "người thư ký trung thành của thời đại", mà còn biết nhìn thấy những vấn đề xã hội đang còn manh nha. Tính phát hiện, dự báo của nhà văn mà những người bình thường không nhìn ra sẽ đi vào tác phẩm văn học và giúp cho các nhà lãnh đạo, hoạch định, quản trị xã hội tốt hơn.

Năm 1984, trước Đổi mới, Lưu Quang Vũ đã viết vở kịch "Tôi và chúng ta", ông phát hiện ra cơ chế quản lý kinh tế lỗi thời, cũ mòn, quan liêu, kìm hãm sức sản xuất, ông phản biện bao cấp kinh tế, bao cấp cả tinh thần tư tưởng và công khai bảo vệ cái mới đang manh nha để "giã từ với quá khứ một cách vui vẻ" như cách nói của C.Marx.

Trước nữa là tiểu thuyết "Cù lao Tràm", "Đứng trước biển" của Nguyễn Mạnh Tuấn, người đọc sẽ có ích khi tiếp nhận các thông tin xã hội học, ông "biết cách từ những hiện tượng xã hội khái quát thành vấn đề xã hội". Vấn đề cưỡng bức nông dân vào hợp tác xã, hay phân biệt kì thị người có năng lực đã từng làm việc trong chính quyền cũ để quản lý điều hành sản xuất…, bây giờ đã thành "rêu phong cổ tích", nhưng hơn bốn chục năm trước người ta đang đầy nhiệt huyết say sưa làm thì ông đã phát hiện ra và đưa vào tác phẩm để phê phán.

Văn chương không chỉ là thù tạc, lập chí, lập ngôn, lập danh nữa, mà còn là "đất hứa" cho ai đó yêu mến và hành nghề - nghề viết văn, dạy văn. Bởi còn con người thì còn cảm thụ và giải trí, còn gieo hạt giống tâm hồn. Người sáng tác có thể hành nghề viết và có thu nhập, sống ổn định hoặc sống tốt nhờ bán tác phẩm. Người viết văn, làm báo văn, dạy văn học sẽ được trả công xứng đáng khi làm nghề tốt... Còn vô vàn tác phẩm văn học khác có tính giáo dục, tính giải trí, tính xây dựng nhân cách, tâm hồn nhân ái con người nữa. Không thể nói hết được cái sự ích lợi thú vị của văn chương!

Sương Nguyệt Minh