'Ván cờ bất tử' và điều ẩn giấu sau những quân cờ

Quân cờ Lewis từ bộ sưu tập của Bảo tàng Anh. Nguồn: BBC.

“Ván cờ bất tử” là tên gọi của một ván đấu cờ vua nổi tiếng giữa Adolf Anderssen và Lionel Kieseritzky diễn ra vào ngày 21/6/1851 khi hai kỳ thủ đang tham dự giải cờ vua quốc tế đầu tiên ở London.

Ván cờ bất tử và lịch sử 1.500 năm

Adolf Anderssen - kỳ thủ cờ vua người Đức - là một trong những kỳ thủ mạnh nhất trong thời đại của ông. Sau chức vô địch tại Giải cờ vua quốc tế ở London, nhiều người cho rằng ông là kỳ thủ số một thế giới tại thời điểm đó.

Còn Lionel Kieseritzky là một kiện tướng cờ vua người Đức vùng Baltic và nhà lý thuyết. Ông được biết đến với những đóng góp cho lý thuyết cờ vua. Ông sống ở Pháp trong phần lớn thời gian cuộc đời. Công việc hàng ngày của ông là dạy và chơi cờ vua tại Café de la Régence ở Paris.

Dù ván đấu cờ giữa hai kỳ thủ hàng đầu không phải là ván đấu chính thức, nó được chơi trong thời gian nghỉ của giải đấu, tại một nhà hàng ở London, nhưng nó được ca ngợi là một màn trình diễn xuất sắc theo phong cách thơ mộng phổ biến trong thế kỷ 19.

Trong ván cờ, Anderssen đã liên tục thí quân một cách táo bạo nhằm hướng đến chiến thắng và đó là yếu tố tạo nên một trong những ván cờ nổi tiếng nhất mọi thời đại. Ông đã thí lần lượt một Tượng rồi hai Xe, sau đó là Hậu, rồi chiếu hết đối thủ với hai Mã và quân Tượng còn lại.

Sách Ván cờ bất tử. Ảnh: Rubik.

Trong cuốn sách Ván cờ bất tử, nhà văn và nhà báo người Mỹ David Shenk đã dùng chính ván huyền thoại năm 1851 - nơi kỳ thủ Adolf Anderssen tạo nên “Ván cờ bất tử” - làm xương sống của toàn bộ cuốn sách. Đồng thời, ông khéo léo vận dụng các ngành khoa học khác nhau như lịch sử, nhân chủng học, tâm lý học… để truyền tải tầm quan trọng và tính hữu ích của trò chơi trong suốt 1.500 năm lịch sử.

Ván cờ bất tử gồm ba phần: Khai cuộc (nguồn gốc của cờ vua và các thuộc tính văn minh của nó), Trung cuộc (từ thời Khai sáng đến sự thống trị của Liên Xô đối với trò chơi), đến Tàn cuộc (cờ vua trong thời đại công nghệ).

Các chương của tác phẩm được xen kẽ minh họa và phân tích các nước đi của “Ván cờ bất tử” năm 1851. Cứ sau vài chương, bạn đọc lại được chứng kiến thêm một phần diễn biến ván cờ. Đến khi cuốn sách kết thúc, ván cờ cũng đi đến nước chiếu cuối cùng. Cách lồng ghép này khiến bạn đọc không chỉ cuốn vào thế trận trên bàn cờ, mà còn bước vào hành trình trí tuệ của cả nhân loại trong suốt hơn 1.500 năm qua.

Ngoài ra, trong phần phụ lục, cuốn sách còn cung cấp các phân tích chi tiết về trò chơi, minh họa luật chơi và bài luận “Đạo đức cờ vua” của Ben Franklin. Đây là tư liệu bổ ích cho những người mới chơi và cả những người đã đam mê cờ vua lâu năm.

Không chỉ là trò chơi

Trong cuốn sách, Shenk đã kể lại lịch sử ra đời và lan tỏa của cờ vua như một hành trình di cư của tư duy con người. Tác giả dẫn người đọc đi từ nguồn gốc cổ xưa của cờ vua ở Ấn Độ và Ba Tư, qua Con đường Tơ lụa, đến các đế chế Hồi giáo, và cuối cùng bám rễ sâu trong nền văn minh phương Tây.

Lịch sử của cờ vua cũng rất phong phú. Shenk cho biết, nó dường như hiện diện ở mọi nơi và mọi lúc, được sử dụng trong trong mọi hoạt động. Vua chúa dùng nó để chiêu hồi và hăm dọa; triết gia dùng nó để kể chuyện; thi sĩ dùng nó để ví von; đạo đức gia dùng nó để thuyết giảng. Nguồn gốc của nó gắn với những thảo luận sớm nhất về định mệnh và ý chí tự do. Nó khơi mào rồi giải quyết các mối thù, thúc đẩy rồi hủy hoại các mối tình và khơi nguồn văn chương từ Dante cho đến Nabokov… Cờ vua còn ảnh hưởng đến những tiến bộ trí tuệ của thế kỷ 20, trong nghệ thuật hiện đại, trong sự ra đời của khoa học nhận thức và sự phát triển của trí tuệ nhân tạo.

Shenk cũng cho biết Luật chơi và vai trò của các quân cờ thay đổi theo từng nền văn hóa, phản ánh chính xác các giá trị xã hội và cấu trúc quyền lực của từng thời kỳ.

Chẳng hạn khi di cư sang Tây Ban Nha thời trung cổ, trò chơi đã trải qua một số thay đổi: Hình tượng Voi trở thành Tượng, trong khi Bộ trưởng của Nhà vua được thay thế bằng Nữ hoàng - lấy cảm hứng từ sự xuất hiện của những người cai trị nữ quyền lực như Isabella. Cờ vua trở thành ẩn dụ cho chiến tranh, thứ hạng xã hội và hành vi của con người.

Tác giả David Shenk. Nguồn: david shenk.

Trong cuốn sách, Shenk cũng thuật lại những ván đấu kinh điển hay câu chuyện của các kỳ thủ như Marcel Duchamp, Bobby Fischer… đồng thời giải thích vì sao cờ vua tồn tại bền bỉ, vượt qua hàng loạt lệnh cấm, chiến tranh và biến động xã hội. Cờ vua từng bị các Giáo hoàng lên án là trò chơi của quỷ dữ, nhưng Benjamin Franklin lại sử dụng nó để rèn luyện phẩm chất và làm phép ẩn dụ cho dân chủ.

Theo Shenk, cờ vua tồn tại được là do có một mối liên hệ xúc tác giữa trò chơi này và bộ não của con người. Nói cách khác là cờ vua có thể khiến chúng ta suy nghĩ, kết hợp trí nhớ, logic, tính toán và sáng tạo. Cờ vua không chỉ là trò chơi, mà nó còn là một bản đồ tư duy.

Không những vậy nó còn gợi mở một thông điệp vượt khỏi bàn cờ: mỗi nước đi trong cờ vua là một lựa chọn, đúng như cách mỗi người trong đời phải ra quyết định giữa vô vàn khả năng, không phải lúc nào cũng nhìn thấy rõ kết quả cuối cùng. Cờ vua dạy ta suy nghĩ, chờ đợi, lùi bước để tiến xa, và chấp nhận mất mát để giữ lại điều cốt lõi.

Một lý do nữa là, cờ vua không chỉ để chơi mà nó còn được tích hợp vào đời sống sáng tạo và chuyên môn của những nhà nghệ thuật, ngôn ngữ, tâm lý, kinh tế, toán học, chính trị, thần học, khoa học máy tính và quân sự. Nó trở thành một ẩn dụ phổ biến và linh hoạt cho các ý tưởng và hệ thống phức tạp, đồng thời là công cụ hữu hiệu cho các nhà khoa học hiểu rõ hơn về tâm trí con người.

Minh Châu