Vì sao 'Đánh nhau chia gạo, chào nhau ăn cơm'?

Trong kho tàng Truyện cổ nước Nam có một chuyện dân gian, nói về mấy bà hàng xáo (buôn bán gạo và các sản phẩm từ việc xay giã) ở chợ quê xưa. Chỉ vì đong thiếu một vài lẻ gạo thôi mà họ đã dùng cả đấu gỗ để choảng nhau chí tử. Thế mà khi lỡ độ trời mưa, phải tạm ở trọ qua ngày, họ lại nấu cơm mời nhau rất thịnh tình. Lúc ấy, khách ăn thêm một bát có khi lại làm cho người mời vui lòng, mở mày mở mặt.

Đó là hai hiện tượng rất bình thường trong cuộc sống. Chả cứ gì mấy bà hàng xay hàng xáo, chúng ta cũng rất hay gặp khá nhiều những chuyện như thế. Cãi nhau ỏm tỏi vì một lẻ gạo đong thiếu, đong “điêu”, nhưng có vẻ vốc gạo kia chả là “cái đinh gì” khi người ta dọn mâm mời khách. Anh chàng nọ chờ bằng được cô thủ quỹ đi đổi tiền lẻ về để ‘thối” lại cho anh mười ngàn đồng. Nhưng sau đó anh không ngần ngại tặng cô thêm vài chục ngàn để cô đủ tiền mua một chiếc món quà tặng mẹ.

Hai tình huống rất gần nhau song đó lại là hai hành vi ứng xử khác xa nhau. Vấn đề ở đây là người ta phải cư xử thế nào cho phải lẽ.

Người dân quê chung chia thịt lợn ngày tết. Ảnh: Chung Nguyễn

Trước hết, đó là nguyên tắc sòng phẳng cần tôn trọng trong quan hệ: quan hệ mua và bán, quan hệ cho và nhận, quan hệ lợi ích mà hai bên phải có trách nhiệm làm tròn bổn phận. Tôi và anh cùng chung lưng đấu cật phối hợp với nhau làm một công việc nào đấy (góp vốn để mở một cửa hàng thời trang hay cùng chung một xưởng sản xuất chẳng hạn). Hiển nhiên là lợi nhuận và các lợi ích khác phải được phân bố phù hợp với sự đóng góp hay công sức tham gia của mỗi người.

Sự đánh giá có thể “sân siu” với độ dung sai cho phép. Nhưng khi đã nhất trí thì cả hai đều phải tuân thủ luật chơi. Không thể có chuyện qua quýt, nhập nhằng trong việc ăn chia. Ăn cho đều tiêu cho sòng. Đồng tiền liền khúc ruột mà! Đồng tiền là thước đo giá trị lao động và cũng là thước đo các giá trị sống. Trong cuộc sống, chẳng hiếm các trường hợp không minh bạch trong các hoàn cảnh mà người ta cần phải tuân thủ. Vay tiền quên trả, hoặc trả sai hẹn; hoặc ăn chia bớt xén, không sòng phẳng, không rõ ràng. Anh xe ôm mặt tỉnh queo “Thôi, xin bác năm ngàn” vì “Từ sáng đến giờ em mới chạy chuyến đầu, trong túi chẳng có đồng lẻ nào mà trả lại”. Chị bán báo cũng hồn nhiên cất tiền vào ví mà không nghĩ đến việc trả lại cho khách một ngàn đồng (hết tiền lẻ hay là một ngàn “bọ” kia không là gì với người “ga-lăng quân tử”?). Ông bảo vệ cứ im lặng thu 5.000 đồng gửi xe mặc cho biển ghi rõ con số 3.000 đồng treo ngay cổng…

Đúng là những khoản tiền như vậy chẳng đáng là bao (có khi chỉ đủ mua được cốc nước chè, một mớ rau thơm, một gói tăm tre...). Có lúc chúng ta sẵn sàng mở lòng làm từ thiện cho người khác còn nhiều và nhiều gấp bội. Trong đợt quyên góp ủng hộ đồng bào miền Trung bị bão lụt, thiên tai những năm vừa rồi, chúng ta chứng kiến biết bao tấm lòng hảo tâm cảm động (có người giúp tiền trăm, có người giúp tiền triệu, có người giúp tiền tỉ, có người tặng hẳn tiền xây hàng chục ngôi nhà tình nghĩa). Nhưng rõ ràng đó là hai chuyện khác nhau.

Vay vay hẳn, xin xin hẳn; Vay ra vay, cho ra cho. Có những cái không chỉ là lẽ đời phải làm, mà còn là những ràng buộc mang tính pháp lý (Tôi làm công cho anh, anh phải trả lương đủ theo hợp đồng). Lại có những cái lại tùy thuộc vào cái tâm mà lẽ thường không bắt buộc ta nhưng lại khuyên ta là nên thế (Trong khó khăn hoạn nạn, hãy cùng nhau chia sẻ, của ít lòng nhiều, lá lành đùm lá rách). Âu cũng là chuyện thường tình.

Đánh nhau chia gạo, chào nhau ăn cơm. Hai hoàn cảnh, hai tình huống, hai hành vi, hai thái độ ứng xử. Đó là một thông điệp hết sức đơn giản nhưng vô cùng hàm súc, rõ ràng mà ông cha ta gửi lại cho chúng ta từ quá khứ. Ngày xưa, đó là chân lý “các cụ” ta cho là đúng. Và bây giờ chúng ta ngẫm lại thấy vẫn rất đúng. Đó là bài học của lẽ đời mà mỗi người cần phải học và học sao cho thấm.

Vay - cho cũng phải rạch ròi

Nếu không sòng phẳng cuộc đời bất yên…

PGS-TS. Phạm Văn Tình

(Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam)