Vì sao muối là một trong sáu vật liệu định hình văn minh nhân loại?
Câu trả lời ngắn gọn là lịch sử và hiện tại của chúng ta đều gắn liền với muối. Ở mức cơ bản nhất, đây là một nhu cầu sinh học. Mỗi năm, cơ thể con người cần vài kilogram muối ăn, hay natriclorua, để duy trì các chức năng hoạt động.
Boulby, Anh
Steve Sherlock đang nhìn thấy những bóng ma.
“Đằng kia,” anh ta chỉ tay về phía cánh đồng bên cạnh, “là một di chỉ thời Đồ sắt.” Anh xoay người và vung tay chỉ về một đám cỏ gần đó. “Bằng con mắt của niềm tin, tôi có thể thấy thảm thực vật ở đây hơi khác biệt… từng có các công trình La Mã; họ từng làm gốm, chế tác trang sức từ huyền thạch. Đây là một hiện tượng địa chất: những cây vân sam hóa thạch…”
Chúng tôi cùng nhìn về một cánh đồng, nhưng chỉ có một người trong chúng tôi thấy được thứ gì đó ngoài những đám cỏ lưa thưa, vài mảng đất trống và đôi chỗ chuột chũi đào lên. Đang vào mùa thu hoạch, một người nông dân lái máy kéo đi ngang qua, kéo theo một chiếc rơ-mooc phía sau. Steve không để tâm, anh tiếp tục bước đi - hay đúng hơn là ngược dòng thời gian.
Chúng tôi chỉ cách nơi vách đá gặp biển vài trăm thước, ngay tại điểm cao nhất của bờ biển phía đông nước Anh. Cảnh quan nơi đây lốm đốm những vùng trụng kỳ lạ: vết tích của các mỏ phèn và sắt cổ xưa. Chính mảnh đất này đã được biến thành thép để xây nên Cầu Tyne và Cầu Cảng Sydney. Nhưng điều khiến Steve quan tâm hơn cả là những gì đang nằm ngay bên dưới chân anh lúc này.
Anh đã đến đây hơn bốn thập niên, kể từ năm 1979, khi rời trường đại học với quyết tâm theo đuổi sự nghiệp khảo cổ học. Giờ Steve đi khắp đất nước thay mặt cho công ty Highways England, quan sát kỹ lưỡng những khu vực dự kiến xây dựng các con đường mới. Trong dự án nâng cấp đường A14 nối giữa Cambridge và Huntingdon, anh đã tìm thấy di vật ngà voi ma mút, những đồng xu quý hiếm từ thời Hoàng đế La Mã Laelianus và bằng chứng sớm nhất về việc sản xuất bia tại Anh.
Gần đây hơn, anh đã tìm kiếm các di chỉ khảo cổ thuộc thời La Mã và thời Đồ sắt dọc theo đường A428 khi tuyến đường này được cải tạo giữa các vòng xoay Black Cat và Caxton Gibbet. Nhưng anh vẫn bị các địa điểm này níu giữ.
Điều đó hoàn toàn có thể hiểu được, bởi đây là một trong các địa điểm khảo cổ hấp dẫn nhất của nước Anh. Street House, tên gọi của các địa điểm này, lần đầu tiên trở thành các tâm điểm chú ý vào năm 2006 khi Steve và nhóm của anh phát hiện một nghĩa địa có từ thời kỳ Anglo-Saxon: từng hàng thi thể bao quanh di hài của một phụ nữ trẻ, người sau này được gọi là “Công chúa Anglo-Saxon”.
Việc cô thực sự có phải công chúa hay không vẫn còn là chủ đề tranh luận, nhưng rõ ràng cô thuộc tầng lớp cao quý, bởi cô được chôn trên một chiếc giường trang trí tinh xảo làm từ gỗ tần bì và sắt, cùng với ba mặt dây chuyền bằng vàng.
Một trong những mặt dây chuyền này - một viên đá quý được chạm khắc thành hình vỏ sò và bao quanh bởi đá garnet đỏ cùng vàng - là một trong những phát hiện lộng lẫy nhất của thời kỳ này, sánh ngang với một số hiện vật nổi tiếng được tìm thấy tại khu khảo cổ Sutton Hoo ở Suffolk. Tổng giá trị các báu vật lên đến hơn một trăm ngàn bảng Anh, “đó là lý do,” Sherlock nói, “tôi có thể đào bất cứ đâu quanh đây, vì ai cũng nói: ‘Steve sẽ làm tôi giàu có.”’
Bên trong một mỏ muối. Ảnh: Atlas Obscura.
Nhưng kho báu Anglo-Saxon mới chỉ là khởi đầu, bởi càng đào sâu, Steve càng phát hiện nhiều hơn và tiến xa hơn về quá khứ. Bên dưới nghĩa địa Anglo-Saxon (năm 630-670 CN) là các công trình kiến trúc La Mã (năm 70-140 CN), sâu hơn nữa là một khu định cư từ thời Đồ sắt (năm 200-1 TCN), và sâu hơn nữa là một địa điểm thuộc thời Đồ đá mới (năm 3800-3700 TCN). Càng ngược về quá khứ, Steve càng phát hiện ra những điều đáng kinh ngạc hơn.
Thật tình cờ, mỗi phát hiện thuộc từng thời kỳ này đều có một điểm chung: muối. Người ta đã sản xuất muối tại đây vào thời kỳ La Mã, thời Đồ sắt, và hóa ra, bao gồm cả thời Đồ đá mới. Nhưng tại sao lại là muối? Và tại sao lại ở đây?
Câu trả lời ngắn gọn là là lịch sử và hiện tại của chúng ta đều gắn liền với muối. Ở mức cơ bản nhất, đây là một nhu cầu sinh học. Mỗi năm, cơ thể con người cần vài kilogram muối ăn, hay natriclorua, để duy trì các chức năng hoạt động. Trong những vai trò của nó, muối giúp hệ thần kinh, cơ bắp và gân vận hành, cho phép dòng điện sinh học lưu thông.
Và giống như hầu hết các thiết bị điện, cơ thể chúng ta sẽ ngừng hoạt động nếu thiếu muối và có thể quá tải nếu hấp thụ quá nhiều. Trước khi tủ lạnh hiện đại ra đời, muối là phương pháp bảo quản thực phẩm chủ yếu. Nó có tính sát khuẩn, giúp tiêu diệt vi khuẩn; khi ướp muối thịt, chúng ta thực sự đang “chữa” nó khỏi những tác hại tiềm tàng đối với sức khỏe. Muối chính là chất liệu của sự sống.
Tuy nhiên, cũng giống như cát, chúng ta hiếm khi dừng lại để suy ngẫm về sự phụ thuộc của mình vào thứ nguyên liệu khiêm tốn này. Trên thực tế, sự ơ hờ của chúng ta đối với muối thậm chí còn ăn sâu hơn. Trong khi ít người hiểu rõ tầm quan trọng cố hữu của thủy tinh với nền kinh tế hiện đại, thì không ai nghi ngờ vai trò của chip silic.
Ngược lại, muối lại gần như luôn bị xem nhẹ. Nhưng lời khẳng định rằng muối là chất liệu của sự sống vẫn đúng như thời La Mã. Nó không chỉ cần thiết trong thực phẩm; muối còn là nền tảng của nhiều sản phẩm vệ sinh và y dược. Hãy nghĩ đến những thứ bạn tìm thấy dưới bồn rửa trong bếp: bột nở dùng để làm bánh, thuốc tẩy để làm sạch - thậm chí cả hệ thống ống dẫn nước thải.
Tất cả những sản phẩm đó đều bắt đầu từ muối. Loại khoáng chất khiêm nhường này vẫn là nền tảng của phần lớn ngành công nghiệp hóa chất. Nghe có vẻ khó tin, nhưng nhiều loại khí và axit chảy qua các đường ống từ khu xưởng phụ lên phòng sạch trong nhà máy sản xuất silic tiên tiến đáng kinh ngạc ở Đài Loan thực chất có nguồn gốc từ những hạt muối khai thác từ lòng đất hoặc kết tinh từ nước biển.
Còn một lý do khác khiến chúng ta càng nên trân trọng muối. Nếu muốn hiểu về chủ nghĩa tư bản và quyền lực, điểm khởi đầu tốt nhất chính là muối.
Thực tế rằng muối là yếu tố thiết yếu cho sự sống của con người (và rằng một số loại muối ít được biết đến hơn cũng rất quan trọng đối với sự tồn tại của chúng ta) khiến nó trở thành một công cụ quyền lực ngay từ thời kỳ ban sơ.
Lý do muối có một vị trí trong sáu vật liệu chủ chốt của Thế giới Vật liệu không chỉ nằm ở những tính chất đặc biệt của nó (sẽ được đề cập sau) mà còn những gì nó đã giúp chúng ta đạt được. Nếu điều này có vẻ khó tin, hãy cân nhắc những gì Steve đã phát hiện trên bãi khai quật của mình, nằm trên đỉnh vách đá tại khu vực Boulby.
