Vì sao trí tuệ nhân tạo vắng bóng trong giải Nobel 2025?

Phải chăng Ủy ban Nobel đang chủ ý chậm lại để nhìn nhận thận trọng hơn về cuộc cách mạng AI đang làm thay đổi mọi lĩnh vực của khoa học hiện đại?

Dấu ấn AI rực rỡ của Nobel 2024

Nếu phải chọn một năm đánh dấu bước ngoặt lớn trong hành trình hơn một thế kỷ của giải Nobel, năm 2024 chắc chắn nằm trong danh sách đó. Lần đầu tiên, trí tuệ nhân tạo (AI) không còn là “công cụ phụ trợ” mà trở thành trung tâm của vinh danh khoa học, được tôn vinh đồng thời ở cả hai lĩnh vực: Vật lý và Hóa học.

Giải Nobel vật lý và hóa học năm 2024 có nhiều đóng góp của AI

Trong lĩnh vực Vật lý, giải thưởng được trao cho John Hopfield và Geoffrey Hinton – hai tên tuổi đặt nền móng cho học sâu (deep learning). Những nghiên cứu về mạng nơ-ron của họ đã giúp máy tính có thể “học” từ dữ liệu theo cách mô phỏng não người. Hopfield – vốn là một nhà vật lý lý thuyết – đã áp dụng các nguyên lý nhiệt động lực học để mô hình hóa trí nhớ của con người, còn Hinton phát triển thuật toán lan truyền ngược (backpropagation) giúp AI tự điều chỉnh và hoàn thiện.

Ủy ban Nobel khi đó nhấn mạnh rằng, “những phát hiện này đã biến điều từng chỉ tồn tại trong lý thuyết thần kinh trở thành nền tảng của toàn bộ ngành máy học hiện đại.” Việc một giải Nobel Vật lý vinh danh mạng nơ-ron – thứ từng được xem là lĩnh vực của khoa học máy tính – là sự công nhận mang tính lịch sử: AI đã trở thành một ngành khoa học cơ bản.

Trong khi đó, Nobel Hóa học 2024 cũng hướng đến một ứng dụng tiêu biểu của AI trong sinh học: AlphaFold2 – hệ thống do Demis Hassabis và John Jumper phát triển dưới sự bảo trợ của DeepMind. Công trình này giúp dự đoán cấu trúc ba chiều của protein chỉ từ chuỗi amino acid – một bài toán từng làm giới khoa học bó tay suốt nửa thế kỷ.

AI ở đây không chỉ là công cụ tính toán, mà là nhà khoa học đồng hành: nó học hàng triệu cấu trúc protein, tự suy luận ra quy tắc gấp cuộn không ai dạy, rồi cho ra kết quả với độ chính xác đến mức nhiều nhà nghiên cứu ví như “kính hiển vi ảo của sinh học phân tử”.

Nhờ đó, Nobel 2024 được xem là năm AI chính thức bước lên bục vinh quang của khoa học, sánh vai cùng những khám phá về lượng tử, gen, hay vật liệu trước kia. Từ phòng thí nghiệm đến bệnh viện, AI được nhìn nhận như một công cụ khai phá tri thức mới – không chỉ tính toán mà còn sáng tạo.

Nobel 2025: Lùi lại để trở về nền tảng

Sang năm 2025, bức tranh Nobel lại mang sắc thái hoàn toàn khác. Không còn bóng dáng của những thuật toán hay mạng nơ-ron, Ủy ban Nobel quay trở lại với những phát hiện vật lý và hóa học truyền thống, mang đậm tính nền tảng và thực nghiệm.

Nobel Vật lý năm nay trao cho công trình liên quan đường hầm lượng tử

Ở lĩnh vực Vật lý, giải thưởng được trao cho John Clarke, Michel Devoret và John Martinis vì “phát hiện đường hầm cơ học lượng tử vĩ mô và lượng tử hóa năng lượng trong mạch điện.” Đây là những công trình có tính căn bản cao, giúp chứng minh rằng các hiệu ứng lượng tử – vốn chỉ thấy ở quy mô nguyên tử – vẫn tồn tại trong hệ thống lớn đủ để đặt trên lòng bàn tay.

Ba nhà khoa học đã chứng minh hiệu ứng “xuyên hầm lượng tử” có thể xảy ra trong các mạch siêu dẫn và năng lượng của hệ thống này được “lượng tử hóa” – chỉ tồn tại ở các mức rời rạc. Khám phá này không chỉ mở đường cho máy tính lượng tử thế hệ mới, mà còn làm sâu sắc thêm hiểu biết về bản chất lượng tử của thế giới vĩ mô.

Còn trong Hóa học, giải Nobel năm nay tôn vinh Susumu Kitagawa, Richard Robson và Omar Yaghi – ba nhà tiên phong trong việc phát triển vật liệu khung kim loại – hữu cơ (MOF). Đây là các cấu trúc tinh thể rỗng, có khả năng hấp thụ và lọc chọn lọc khí CO₂, hơi nước hay các chất độc.

Khác với AlphaFold hay các mô hình dự đoán bằng máy, MOF được tạo ra từ thí nghiệm và trực giác hóa học thuần túy. Thành tựu này mở ra hướng đi mới cho vật liệu chống biến đổi khí hậu – một chủ đề nhân văn, nhưng vẫn nằm trong khuôn khổ hóa học truyền thống.

Nhìn vào hai lĩnh vực này, có thể thấy Nobel 2025 đã chủ động “tránh xa” AI, như thể muốn gửi đi thông điệp rằng: khoa học không chỉ là thuật toán và dữ liệu, mà còn là những nguyên lý vật chất và hiện tượng tự nhiên tồn tại độc lập với máy tính.

Vì sao AI “mất tích” trong mùa Nobel 2025?

Sự im ắng của AI trong năm nay khiến nhiều người đặt câu hỏi: phải chăng Ủy ban Nobel đang “thận trọng” trước làn sóng trí tuệ nhân tạo? Dưới đây là một vài lý do được các nhà phân tích khoa học đưa ra.

Thứ nhất, Nobel cần thời gian để thẩm định giá trị lâu dài.

Trí tuệ nhân tạo phát triển với tốc độ chóng mặt, nhưng không phải mọi ứng dụng đều bền vững. Nhiều mô hình AI có thể nhanh chóng lỗi thời, bị thay thế hoặc gây tranh cãi về đạo đức và quyền sở hữu trí tuệ. Truyền thống của giải Nobel là chỉ tôn vinh các phát minh đã chứng minh được giá trị với nhân loại trong thời gian dài, thường là sau hàng thập kỷ. Chính vì thế, Ủy ban có thể muốn chờ thêm trước khi công nhận những công trình AI thế hệ mới.

Thứ hai, cần sự cân bằng giữa đổi mới và nền tảng.

Nobel 2024 được xem là bước đột phá khi công nhận AI là một ngành khoa học thực thụ. Nhưng nếu tiếp tục vinh danh AI ngay năm sau, giải thưởng có thể bị coi là “chạy theo xu hướng”. Do đó, việc chuyển hướng sang vật lý lượng tử và vật liệu học giúp duy trì sự đa dạng học thuật và khẳng định rằng Nobel vẫn trung thành với tinh thần khoa học cơ bản.

Thứ ba, AI đã lan tỏa khắp mọi lĩnh vực, khó xác định ranh giới.

Ngày nay, hầu như mọi ngành khoa học đều ứng dụng AI: từ thiên văn, y học, vật liệu đến môi trường. Khi AI trở thành công cụ phổ quát, việc xác định “đâu là phát minh của AI, đâu là thành tựu của lĩnh vực khác” trở nên mơ hồ. Do đó, thay vì trao riêng cho AI, các ủy ban có thể chọn vinh danh những ứng dụng cụ thể, trong đó AI chỉ đóng vai trò gián tiếp.

Thứ tư, sự dè dặt trước các tranh luận đạo đức và quyền kiểm soát.

Khác với vật lý hay hóa học, AI kéo theo nhiều vấn đề xã hội: quyền riêng tư, thông tin sai lệch, thất nghiệp, quyền sở hữu trí tuệ. Việc trao Nobel cho một công trình AI ngay lúc này có thể bị diễn giải theo nhiều hướng, thậm chí gây tranh cãi. Một số nhà quan sát cho rằng Nobel đang “chờ cơn sóng lắng xuống”, đợi khi AI thực sự được kiểm soát và ổn định hơn trong khung pháp lý quốc tế.

AI – vẫn hiện diện, dù không được gọi tên

Dù không xuất hiện trực tiếp trong các giải thưởng năm 2025, ảnh hưởng của AI vẫn len lỏi trong gần như mọi lĩnh vực được vinh danh. Các mô phỏng lượng tử, mô hình hóa vật liệu hay phân tích cấu trúc MOF đều dựa trên sức mạnh tính toán khổng lồ – điều mà chỉ vài năm trước còn bất khả thi nếu không có AI hỗ trợ.

Nói cách khác, AI không còn là đối tượng nghiên cứu, mà là nền tảng của nghiên cứu. Nó trở thành “hạ tầng trí tuệ” mà mọi nhà khoa học đều sử dụng, giống như kính hiển vi đối với sinh học hay máy gia tốc hạt đối với vật lý.

Có lẽ chính vì thế, AI không được nhắc đến trong Nobel 2025 – không phải vì bị lãng quên, mà vì đã hòa tan vào dòng chảy khoa học chung. Giống như điện năng hay Internet, khi một công nghệ trở nên quá phổ biến và hiển nhiên, nó không cần được gọi tên nữa.

Bùi Tú