Vĩnh biệt họa sỹ Lê Thiết Cương: Con tằm đã nhả hết tơ cho đời

Họa sỹ Lê Thiết Cương tham gia giới thiệu, quảng bá nhiều tác phẩm của văn nghệ sỹ Việt. (Ảnh: FBNV)

Tối 17/7, họa sỹ, giám tuyển, nhà nghiên cứu phê bình mỹ thuật Lê Thiết Cương đã qua đời vì bạo bệnh, khiến giới văn nghệ sỹ và công chúng bàng hoàng, thương tiếc.

Theo thông tin từ gia đình, ông bị ung thư hiếm gặp từ mấy năm nay. Trước khi mất một tuần, bệnh trở nặng, họa sỹ nhập viện trong tình trạng nguy kịch.

Vài ngày trước khi qua đời, trên trang cá nhân, họa sỹ đăng ảnh chụp tác phẩm điêu khắc đậm chất thiền của mình, cùng câu thơ trong bài Hữu Không (Có-Không) của Thiền sư Từ Đạo Hạnh, thời Lý: “Có thì có tự mảy may/ Không thì cả thế gian này cũng không.”

Dấu ấn đậm nét trên nhiều lĩnh vực

Họa sỹ Lê Thiết Cương sinh năm 1962 tại Hà Nội, trong gia đình có bố là nhà biên kịch, nhà thơ nổi tiếng Lê Nguyên, mẹ là nhà quay phim nổi tiếng Đỗ Phương Thảo.

Họa sỹ Lê Thiết Cương. (Ảnh: FBNV)

Từ 1973-1980, ông Lê Thiết Cương học trung học tại Hà Nội nhưng không theo học một trường lớp nghệ thuật chính thống nào. Giai đoạn 1985-1990, ông theo học trường điện ảnh tại Hà Nội, tại đó ông học thiết kế trong 2 năm và làm phim hoạt hình trong 3 năm cuối.

Năm 1987, ông có triển lãm cá nhân tại Hà Nội. Ông liên tiếp làm triển lãm cá nhân vào các năm 1991, 1992, 1993 tại Việt Nam.

Năm 1995, ông Lê Thiết Cương có triển lãm cá nhân đầu tiên ở nước ngoài. Triển lãm đó mang chủ đề “Con đường yên tĩnh” tại Hongkong và Singapore.

Năm 1997, ông Cương tham gia triển lãm nhóm chủ đề “Họa sỹ trẻ Việt Nam” tại Paris, Pháp. Cùng năm, ông tham gia triển lãm nhóm Nghệ thuật Việt Nam sau thời kỳ mở cửa tại trung tâm quốc tế Meridia, Washington DC, Mỹ. Cũng năm này, ông có triển lãm cá nhân “Thay đổi tầm nhìn” tại phòng tranh Plum Blossoms ở Hongkong và Singapore. Năm 1998, ông Cương có triển lãm “Việt Nam thời kỳ mới” tại phòng tranh Andy Jilien, Zurich, Thụy Sỹ. Năm 1999, ông có triển lãm “Tầm nhìn” tại phòng tranh Plum Blossoms, Hongkong và Singapore.

Những năm 2003-2006, hầu như năm nào ông cũng có triển lãm ở nước ngoài, tại Bangkok (Thái Lan), New York (Mỹ), Roma (Italy).

Tranh của họa sỹ Lê Thiết Cương nằm trong bộ sưu tập của Bảo tàng quốc gia Singapore, Ngân hàng Deutsche AG (Việt Nam) và Ngân hàng ABN Amro (Singapore), cũng như nhiều sưu tập cá nhân khác.

Họa sỹ Lê Thiết Cương là một người đa tài, có dấu ấn cá nhân đậm nét ở nhiều lĩnh vực.

Với hội họa, ông có một vị trí nổi bật trong mỹ thuật đương đại Việt Nam với những tác phẩm mang phong cách tối giản. Nhìn vào tranh vẽ hay tác phẩm điêu khắc trên gốm, trên sắt, người ta có thể nhận ra ngay đó là Lê Thiết Cương.

Họa sỹ từng nói: “Tôi không làm được gì ngoài tối giản dù là vẽ tranh, làm tượng, làm gốm hoặc thiết kế đồ họa. Tối giản là tôi, tôi là tối giản. Tối giản là 'cá tính cốt tử' của tôi, là ADN, là vân tay, là người nào của ấy, là căn cước tôi.”

Ông cũng là một giám tuyển nhiệt huyết, một người quan sát và viết về các tác giả mỹ thuật một cách sắc sảo.

Ngoài sáng tác mỹ thuật, ông còn thiết kế sân khấu cho show ca nhạc của các ca sỹ Tùng Dương, Giang Trang, đêm thơ của Vi Thùy Linh…

Ở mảng thiết kế nội thất, ông Cương đặc biệt thích thú và có thành tựu với các thiết kế ghế ngồi. Ông thậm chí còn có một vựng tập dày dặn cho những thiết kế ghế của mình. Ông cũng sáng tạo riêng cho mình một dòng “gốm thiền,” với nhiều thông điệp về Phật giáo.

Họa sỹ cũng thiết kế bìa sách cho tác phẩm của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến, nhà văn Nguyễn Quang Lập, nhà nghiên cứu Văn Giá, nhà văn Nguyễn Quỳnh Trang, nhà phê bình Nguyễn Thị Minh Thái, nhà văn Nguyễn Việt Hà, nhà văn Trung Trung Đỉnh, nhà thơ Đoàn Ngọc Thu, nhà văn Bùi Ngọc Tấn, nhà văn Tạ Duy Anh, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều…

Con tằm rút ruột nhả tơ…

Từ khi điều trị bệnh ung thư, dường như Lê Thiết Cương chạy đua với thời gian, như một con tằm rút ruột nhả tơ đến giây phút cuối cùng. Ông nỗ lực làm việc và liên tục công bố thành quả lao động của mình.

Ngoài các triển lãm định kỳ với nhóm G39 do ông sáng lập, họa sỹ Lê Thiết Cương viết sách và tổ chức in ấn tác phẩm cho các văn nghệ sỹ - bạn bè thân thiết của ông.

Một số tác phẩm của họa sỹ Lê Thiết Cương. (Ảnh: Minh Thu/Vietnam+)

Có thể kể đến các di cảo của nhà thơ Đặng Đình Hưng, Nghệ sỹ Nhân dân Đào Trọng Khánh, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, nhà thơ Thụy Kha... đều được thực hiện trong khoảng thời gian vài năm gần đây.

Đầu tháng Sáu, ông ra mắt cuốn phê bình “Trò chuyện với hội họa,” gồm 70 bài viết về các tác giả, tác phẩm mỹ thuật, điêu khắc, gốm, được in rải rác trên báo, tạp chí từ năm 2000. Sách như bức chân dung thu nhỏ về lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam, là nơi Lê Thiết Cương trò chuyện với các họa sỹ ở quá khứ và hiện tại, cũng như đối thoại với bản thân.

Với Lê Thiết Cương, “trò chuyện” là cách nói gần gũi, giản dị giữa đồng nghiệp với nhau mặc dù trong đó vẫn có phê bình, lý luận và lịch sử mỹ thuật. Vì người viết là người vẽ nên trong cuộc chuyện trò ấy sẽ có cả những chuyện kỹ thuật nghề, những “ngoại truyện,” chuyện thao tác nghề mà những người viết không phải là người vẽ thì ít khi đề cập chi tiết.

Nhân dịp ra mắt cuốn sách này, phóng viên Báo Điện tử VietnamPlus đã có cuộc trò chuyện với họa sỹ. Ông nói: “Khi viết về một tác giả tôi luôn chỉ ra rằng: Thông qua tác phẩm đó, tác giả đã đóng góp gì về mặt nghệ thuật hội họa mà ở những tác giả khác không có, nhất là những đóng góp về hình thức, tức là nguyên liệu làm nên hội họa, hình, màu, bố cục, đậm nhạt, chất liệu, bút pháp,” họa sỹ Lê Thiết Cương nói.

Một số ấn phẩm do họa sỹ Lê Thiết Cương thực hiện và có sử dụng minh họa của họa sỹ Lê Thiết Cương. (Ảnh: Minh Thu/Vietnam+)

Ông thẳng thắn cho rằng các họa sỹ giỏi vẽ thì thường không giỏi nói, giỏi viết. Lê Thiết Cương may mắn có được cả hai tài này: “Tôi là họa sỹ hiếm hoi biết đọc tranh. Dù nhắc mình khiêm tốn, tôi buộc phải nói câu đó.”

Lê Thiết Cương rất tâm huyết với tác phẩm này bởi đây là nỗ lực của ông trong việc khắc họa nền mỹ thuật Việt Nam qua các gương mặt tiêu biểu, mà phải làm sao khác với những gì người ta đã biết.

“Với những bậc thầy như Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Sáng, Dương Bích Liên, Bùi Xuân Phái, Văn Cao…, tôi không tổng kết sự nghiệp lẫy lừng của họ mà chọn một lát cắt nào đó để viết. Tôi rất thấm câu nói của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp: Phê bình mà chỉ đi khen những người nổi tiếng thì không khác gì vẩy nước hoa vào xác chết, nghĩa là vô ích, vô nghĩa. Tôi không viết heo kiểu ‘vẩy nước hoa’ ấy,” Lê Thiết Cương nói.

Trong nhiều lần trò chuyện với tôi, ông trăn trở với công nghiệp văn hóa, với sự phát triển của nền nghệ thuật nước nhà. Ông bảo rằng công tác bảo vệ bản quyền tác phẩm còn “lỏng lẻo” khiến nhiều nghệ sỹ “chùn chân” trên hành trình sáng tạo. Thông qua các hoạt động nghệ thuật của mình, Lê Thiết Cương đều mong muốn truyền cảm hứng và sự khích lệ cho những văn nghệ sỹ khác.

Giai đoạn đấu tranh với bạo bệnh, ông Cương lên ý tưởng cho bộ sách cá nhân gồm 4 cuốn: “Nhà và Người” đã phát hành tháng 8/2024, “Trò chuyện với hội họa” ra mắt tháng 6/2025, cuốn thứ 3 viết về văn hóa “Trong hạt thóc có hạt gạo” dự định xuất bản năm 2026 và cuốn thứ 4 viết về nghệ thuật nhiếp ảnh.

Đáng tiếc, ông chưa kịp hoàn thành dự án này./.

(Vietnam+)