Vụ hỏa hoạn Los Angeles: Manh mối từ ChatGPT và 'công lý thời AI'

Ngọn lửa khởi phát khi mọi người ở Pacific Palisades, khu dân cư nổi tiếng của thành phố Los Angeles (bang California, Mỹ) đang chìm trong giấc ngủ sau đêm giao thừa 2025. Ban đầu, chỉ là những đốm cháy nhỏ, nhưng 6 ngày sau, khi có gió mạnh, ngọn lửa bùng lên dữ dội, nuốt trọn nhà cửa, cơ sở sản xuất, kinh doanh, và đời sống hàng ngàn người. Vụ cháy rừng tồi tệ nhất trong lịch sử Los Angeles cướp đi sinh mạng 12 người, phá hủy hơn 6.800 công trình, làm hư hại hơn 1.000 công trình khác, theo The Guardian.

Cảnh hoang tàn của khu Palisades sau vụ hỏa hoạn.

Từ đốm lửa nhỏ

Ban đầu, lực lượng cứu hỏa Los Angeles cho rằng vụ cháy là hệ quả của gió và thời tiết khô hạn kéo dài. Tuy nhiên, nhóm điều tra hỏa hoạn nhanh chóng phát hiện những bất thường. Tâm cháy xuất phát từ một sườn đồi kín gió, không gần đường điện, không có thiết bị sinh nhiệt hay hoạt động con người vào thời điểm đó. Dấu vết trên mặt đất cho thấy ngọn lửa bùng phát đột ngột từ một điểm nhỏ, rồi lan nhanh bất thường, điều chỉ xảy ra khi có vật liệu cháy được sắp đặt trước.

Các mẫu đất, than và tro được gửi đi giám định, kết quả cho thấy có dấu vết của chất dễ bắt lửa tương tự nhiên liệu nhẹ. Từ dữ liệu vệ tinh, camera giao thông và tín hiệu định vị của các thiết bị di động, cảnh sát phát hiện chỉ có một thiết bị xuất hiện tại tâm cháy vào thời điểm bùng phát. Dữ liệu nhà mạng xác định đó là điện thoại của Jonathan Rinderknecht, 29 tuổi.

Khi mở rộng điều tra, cảnh sát phát hiện Rinderknecht có những hành vi bất thường: tìm kiếm thông tin về “điểm bắt lửa trong thảm thực vật khô”, nghe nhạc rap mô tả cảnh cháy rừng, tạo hình ảnh bằng ChatGPT mô phỏng một khu rừng đang bốc cháy. Những chi tiết này khiến giới điều tra tin rằng đây không còn là tai nạn thiên nhiên, mà là một vụ phóng hỏa có chủ ý, được lên kế hoạch bằng công nghệ số.

Từ đó, vụ cháy Palisades được nâng cấp thành cuộc điều tra hình sự liên bang. Cục Điều tra liên bang (FBI) phối hợp cùng Sở Cứu hỏa Los Angeles và các chuyên gia pháp y số tái dựng toàn bộ chuỗi thời gian từ khoảnh khắc ngọn lửa bùng phát cho đến khi nghi phạm rời khỏi bang California. Chính quá trình này đã mở ra “con đường dữ liệu”, từ dấu vết GPS, hình ảnh iPhone, đến lịch sử hội thoại với ChatGPT, dẫn thẳng đến kẻ gây án.

Rinderknecht từng là cư dân Pacific Palisades trước khi chuyển đến Florida, và vào đêm giao thừa hôm ấy, anh ta đang làm lái xe Uber. Sau ca làm việc, Rinderknecht quay lại Palisades, và theo lời các hành khách đi xe, anh ta có vẻ “bực bội và tức giận”, ABC News tường thuật.

Theo điều tra, nghi phạm đã đi lên một con đường mòn gần đó, quay video bằng điện thoại iPhone tại đỉnh đồi trong khi nghe một bài nhạc rap Pháp có lời hát mô tả cảnh vật bị thiêu cháy. Anh ta xem đi xem lại video này nhiều ngày trước khi vụ cháy xảy ra. Những hành vi này, kết hợp với việc ngọn lửa bùng lên đúng nơi anh ta có mặt, cho thấy sự chuẩn bị và tính toán kỹ lưỡng, không phải hành động bộc phát.

The Guardian cho biết Rinderknecht bị bắt gần nhà ở Florida, tức là cách nơi gây án khoảng 3.200 km. Anh ta bị cáo buộc phá hủy tài sản bằng cách sử dụng lửa, và hiện đối diện mức án tối thiểu 5 năm, tối đa 20 năm nếu bị kết án.

Để tìm ra nghi can gây hỏa hoạn, lực lượng điều tra đã thu thập hơn 13.000 vật chứng, bao gồm hình ảnh, video, dữ liệu GPS, nhật ký điện thoại... Các điều tra viên đã thực hiện hàng trăm cuộc phỏng vấn, trong đó có cả phỏng vấn quốc tế, theo dõi hơn 200 manh mối.

Jonathan Rinderknecht.

Một trong những bằng chứng quan trọng nhất là hình ảnh mà Rinderknecht tạo ra bằng ChatGPT vài tháng trước vụ cháy, mô tả một “rừng cháy và đám đông chạy trốn”, theo tạp chí công nghệ The Verge. Hình ảnh này, được công tố viên mô tả là “một bức tranh dystopian” (cảnh tượng, thế giới hoặc xã hội tưởng tượng mà ở đó mọi thứ trở nên tiêu cực, áp bức, hoặc suy tàn), phản ánh rõ ràng tâm lý và ý định tiềm ẩn của nghi phạm.

Các dữ liệu kỹ thuật số từ điện thoại và GPS xác nhận vị trí nghi phạm khi ngọn lửa bắt đầu: anh ta đứng chỉ cách ngọn lửa 10m, trái với lời khai rằng mình đứng ở chân đồi. Video do chính Rinderknecht quay còn cho thấy hộp găng tay đã mở, và sau khi khám xét xe, cảnh sát tìm thấy một bật lửa trong đó. Những chứng cứ này củng cố cáo buộc rằng ngọn lửa được khởi phát bằng vật liệu dễ cháy như giấy hoặc thực vật.

Các điều tra viên phân tích rằng Rinderknecht đã chuẩn bị tinh thần, bị kích thích bởi nội dung bạo lực và lửa trong video âm nhạc, và hành động theo cách có tính toán. Việc tạo hình ảnh AI và quay video iPhone trước và trong khi vụ cháy xảy ra cho thấy một trạng thái tâm lý phức tạp, vừa muốn chứng minh mình vô tội, vừa thỏa mãn ý tưởng về quyền lực và kiểm soát ngọn lửa.

Vụ án Palisades là minh chứng rằng trong thế giới hiện đại, tội phạm, thiên tai, và công nghệ không còn tách rời nhau. Nhờ việc kết hợp kỹ thuật điều tra truyền thống với dữ liệu số và AI, cảnh sát liên bang đã tái hiện được toàn bộ chuỗi sự kiện, xác định nghi phạm và chuẩn bị hồ sơ pháp lý vững chắc. Đây cũng là lời cảnh tỉnh rằng AI có thể vừa là công cụ, vừa là nhân chứng số, phản ánh ý định, hành vi và tâm lý của con người trước các thảm họa nhân tạo.

Theo kế hoạch, Rinderknecht sẽ ra hầu tòa tại Orlando, Florida và vẫn chưa rõ thời điểm bị dẫn độ về California. Vụ án Palisades không chỉ thu hút sự chú ý về mặt hình sự mà còn mở ra một hướng điều tra mới: kết hợp AI, dữ liệu di động và hiện trường vật lý để giải quyết tội phạm phức tạp trong thời đại kỹ thuật số. Theo Los Angeles Times, Jonathan Rinderknecht là một ví dụ điển hình về đối tượng chịu tác động tâm lý mạnh từ môi trường số.

Các nhà tâm lý học hình sự nhận định rằng hành vi của anh ta bị chi phối bởi cảm xúc tức giận, cô đơn, và sự ám ảnh về quyền lực, đồng thời bị kích thích bởi nội dung bạo lực trong âm nhạc và hình ảnh trực tuyến. Việc Rinderknecht quay video tại đỉnh đồi nhiều ngày trước vụ cháy và xem đi xem lại, kết hợp với lời khai của hành khách Uber về trạng thái “bực bội và tức giận”, cho thấy một quá trình chuẩn bị có tính toán - điều mà nhiều nghiên cứu về tội phạm cố ý gây cháy gọi là “pre-fire behavior” (hành vi trước khi gây cháy). Ngoài ra, việc anh ta từng di chuyển giữa Florida và Los Angeles với quãng đường hơn 3.000 km cũng đặt ra câu hỏi về khả năng tội phạm có thể lên kế hoạch từ xa, lợi dụng các khoảng cách địa lý để giảm rủi ro bị phát hiện.

Bằng chứng từ AI và những câu hỏi pháp lý

Điểm đặc biệt trong vụ cháy Palisades là vai trò trung tâm của dữ liệu số và AI trong điều tra. Rinderknecht từng tạo hình ảnh bằng ChatGPT mô tả cảnh rừng cháy và đám đông chạy trốn - bức hình này không chỉ là bằng chứng về ý định mà còn phản ánh tâm lý của nghi phạm. Các chuyên gia pháp y số nhận định rằng việc sử dụng AI tạo ra hình ảnh hoặc nội dung số trước khi phạm tội đang mở ra một loại “bằng chứng số mới”, có thể minh chứng trực tiếp cho tâm lý và động cơ của tội phạm.

Ngoài ra, dữ liệu GPS, nhật ký điện thoại và video iPhone giúp cảnh sát tái hiện từng bước di chuyển của nghi phạm, xác định thời điểm và vị trí chính xác, từ đó chứng minh ngọn lửa được khởi phát có chủ ý. Việc tích hợp AI với điều tra truyền thống tạo ra một mô hình điều tra “lai”, vừa khoa học vừa pháp lý, có thể trở thành chuẩn mực trong các vụ án phức tạp thời đại kỹ thuật số.

Dữ liệu vật lý từ hiện trường kết hợp với dữ liệu số giúp củng cố giả thuyết tội phạm có chủ ý. Rinderknecht đứng chỉ cách ngọn lửa 10m khi bắt đầu bùng phát, trái với lời khai ban đầu, và hộp găng tay mở sẵn cùng bật lửa trong xe cho thấy hành vi có tính toán. Các chuyên gia về cháy rừng nhận định rằng vị trí ngọn lửa bùng phát, kết hợp điều kiện khô, gió mạnh và vật liệu dễ cháy, là yếu tố nhân tạo có chủ ý, không phải ngẫu nhiên.

Đây là minh chứng rằng các chứng cứ vật lý vẫn đóng vai trò quan trọng trong một vụ án hiện đại, ngay cả khi dữ liệu số và AI chiếm vị trí trung tâm. Đồng thời, việc phân tích “patterns of ignition” (mô hình khởi cháy) có thể cung cấp bài học cho công tác phòng cháy và quản lý rủi ro ở những khu vực dễ cháy khác.

Cư dân Palisades tập trung tại một vị trí trên đồi cao, sau vụ hỏa hoạn.

Vụ Palisades còn cho thấy AI không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn có thể trở thành nhân chứng số trong điều tra hình sự. Hình ảnh tạo ra bởi ChatGPT và các tương tác qua điện thoại thông minh giúp cơ quan điều tra hiểu rõ hơn về ý định và trạng thái tâm lý của nghi phạm. Tuy nhiên, sự kiện này cũng đặt ra cảnh báo về rủi ro khi AI bị lợi dụng: nội dung số có thể kích thích hành vi bạo lực hoặc được sử dụng để lên kế hoạch tội phạm từ xa.

Nhìn rộng hơn, vụ Palisades mở ra một hướng điều tra mới trong thế giới pháp luật hiện đại: kết hợp AI, dữ liệu di động, và chứng cứ vật lý để tái hiện vụ án, xác định nghi phạm, lập hồ sơ pháp lý vững chắc. Đây không chỉ là bước tiến trong điều tra hình sự mà còn là bài học về việc quản lý, kiểm soát và sử dụng AI một cách có trách nhiệm.

Nhưng việc cảnh sát Mỹ thu thập và sử dụng dữ liệu từ các cuộc trò chuyện giữa Rinderknecht và ChatGPT đã mở ra một vùng xám pháp lý hoàn toàn mới. Trong vụ Palisades, câu hỏi mà nghi phạm gửi cho ChatGPT trở thành manh mối số quan trọng, giúp điều tra viên suy luận về ý định phạm tội. Tuy nhiên, việc xem dữ liệu tương tác với AI như bằng chứng đặt ra hàng loạt vấn đề: tính riêng tư, quyền sở hữu dữ liệu, độ tin cậy và khả năng diễn giải ngữ cảnh.

Thứ nhất, về quyền riêng tư kỹ thuật số, hiện chưa có khung pháp lý thống nhất tại Mỹ về việc truy cập và sử dụng dữ liệu hội thoại giữa người dùng và AI. Liệu đó có được xem là “dữ liệu cá nhân” được pháp luật bảo vệ? Nếu không, điều này có thể tạo ra tiền lệ cho phép các cơ quan điều tra tiếp cận lịch sử tương tác của công dân với AI mà không cần lệnh tòa - một khả năng gây tranh cãi lớn.

Thứ hai, về tính xác thực và ngữ nghĩa pháp lý, hội thoại với AI không phải là lời thú tội hay lời khai chính thức. Chúng phản ánh ý nghĩ thoáng qua, có thể mang tính giả định, trào phúng hoặc thử nghiệm sáng tạo. Nếu không phân tích trong bối cảnh đầy đủ, cơ quan công tố có thể diễn giải sai ý định của người dùng. Một câu hỏi mang tính tò mò hay nghiên cứu cũng có thể bị hiểu là bằng chứng của hành vi chuẩn bị phạm tội.

Thứ ba, về niềm tin vào công nghệ, ChatGPT và các hệ thống tương tự không lưu trữ dữ liệu như camera giám sát hay thiết bị GPS. Chúng dựa vào mô hình ngôn ngữ có thể diễn giải nhiều cách, và bản thân AI không “hiểu” ý định con người. Do đó, nếu sử dụng hội thoại với AI như chứng cứ, tòa án buộc phải đặt ra tiêu chuẩn mới: làm sao xác minh tính toàn vẹn dữ liệu và ngữ cảnh khi người dùng nhập câu hỏi?

Vụ án còn đặt ra một câu hỏi khác: AI có nên trở thành “nhân chứng” chống lại người dùng của chính nó? Khi ranh giới giữa công cụ, dữ liệu và bằng chứng ngày càng mờ, xã hội phải định nghĩa lại mối quan hệ giữa con người và trí tuệ nhân tạo. Nếu AI vừa là nơi người ta tìm kiếm tri thức, vừa có thể trở thành nguồn truy tố, thì niềm tin vào công nghệ sẽ bị thử thách tận gốc.

Nguyễn Xuân Thủy