Vũ khí phốt pho, tài nguyên diêm tiêu thời Hoàng đế Quang Trung dưới một góc nhìn Sử học

Nghiên cứu của kỹ sư Vũ Đình Thanh về vũ khí phốt pho của vua Quang Trung. Ảnh: KS VĐT cung cấp

Dưới góc nhìn của kỹ sư vũ khí Vũ Đình Thanh, người nhiều năm nghiên cứu về công nghệ quân sự cổ và phục dựng thành công nỏ thần Cổ Loa, một số phát hiện mới đã mở ra hướng tiếp cận khác về tài năng khoa học quân sự của Quang Trung và những giá trị lịch sử cần được nhìn nhận sâu hơn. Theo đó, vua Quang Trung từng sở hữu vũ khí có chứa phốt pho một loại vật liệu cháy đặc biệt, có thể là “bí mật khoa học” giúp quân Tây Sơn chiến thắng thần tốc quân Thanh năm 1789.

Theo phân tích của kỹ sư Thanh, hỏa cầu và hỏa hổ, những vũ khí tạo lửa dữ dội sử sách ví như lửa từ rồng phun ra có thể chứa phốt pho nguyên chất hoặc hỗn hợp phốt pho với nhựa thông, dầu mỏ. Khi tung ra, chúng tự bốc cháy ở nhiệt độ lên tới hơn 2.000 độ C, không chỉ gây bỏng nặng, mà còn tạo ra hiệu ứng triệt tiêu oxy, khiến đối phương ngạt hoặc mất khả năng chiến đấu. Chính điều này đã lý giải phần nào tốc độ “đánh tan 29 vạn quân Thanh chỉ trong vòng năm ngày” một chiến công mà các nhà quân sự hiện đại vẫn xem là kỳ tích. Kết luận trên đã được Thượng tướng, Viện sĩ, Tiến sĩ Anh hùng Lực lượng Vũ trang Nhân dân Nguyễn Huy Hiệu, nguyên Thứ trưởng Bộ Quốc phòng đánh giá cao.

Một giả thuyết khác của kỹ sư Vũ Đình Thanh là nghi vấn vua Quang Trung và các cận thần có thể bị ngộ độc phốt pho do tiếp xúc lâu dài trong quá trình chế tạo và thử nghiệm loại vũ khí đặc biệt này. Ông cho rằng, sau chiến thắng Đống Đa, quân Tây Sơn không thể ngay lập tức tiến vào Nam truy quét tàn quân Nguyễn Ánh là vì nhiều chiến sĩ đã bị ảnh hưởng sức khỏe do khói phốt pho tồn lưu. Đây là nhận định mới mẻ, song cần được xem xét vì các Sử liệu cổ hiện chưa có chứng cứ trực tiếp khẳng định.

Trước đó, khi nghiên cứu về vũ khí cổ, kỹ sư Vũ Đình Thanh nêu ra một luận điểm đặc sắc là: “Mặt hàng chiến lược” khiến các công ty Đông Ấn của phương Tây đặc biệt quan tâm tới Việt Nam: đó là phân dơi và phân chim - nguồn nguyên liệu quý để sản xuất diêm tiêu (kali nitrat), thành phần chủ chốt trong thuốc súng đen (75% diêm tiêu, 15% than củi, 10% lưu huỳnh) trước khi thuốc nổ hiện đại ra đời (1884).

Thượng tướng, Viện sĩ, Tiến sĩ, Anh hùng LLVTND Nguyễn Huy Hiệu; Trung tướng, Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Đình Chiến; Đại tá, Giáo sư, Tiến sĩ Lê Đình Sỹ; Đại tá, Giáo sư, Tiến sĩ Vũ Tang Bồng; cung thủ Phạm Quang Minh và kỹ sư Vũ Đình Thanh bắn nỏ thần phục dựng. Ảnh: KS VĐT cung cấp

Theo Sử học quốc tế, châu Âu trong suốt thế kỷ XVII - XIX phụ thuộc lớn vào nguồn diêm tiêu nhập từ châu Á, trong đó có khu vực Đông Dương. Diêm tiêu được chiết xuất từ lớp đất giàu nitrat tại các hang dơi, đảo chim, trong đó Việt Nam có điều kiện tự nhiên đặc biệt thuận lợi. Chính vì vậy, nhiều thương nhân và nhà truyền giáo phương Tây, trong đó có các thành viên của Công ty Đông Ấn Pháp (Compagnie française des Indes orientales), đã tìm cách thiết lập quan hệ với các thế lực trong nước để khai thác nguồn lợi này.

Dưới lăng kính khoa học và kinh tế, đây được xem là “mặt hàng chiến lược” thời đó. Theo chia sẻ của Kỹ sư Thanh, có nhiều tài liệu nước ngoài ghi nhận việc các đế quốc phương Tây từng khai thác diêm tiêu quy mô lớn tại khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Dù thông tin này cần được tiếp tục nghiên cứu, song nhiều công trình quốc tế cho thấy diêm tiêu từng là nguồn tài nguyên chiến lược, góp phần quan trọng vào sự trỗi dậy của các cường quốc châu Âu. Đặc biệt, trong thời kỳ mở rộng thuộc địa, Anh và Pháp đều thành lập các công ty Đông Ấn với lực lượng quân đội hùng hậu để khai thác và kiểm soát nguồn nguyên liệu quý phục vụ sản xuất diêm tiêu.

Ý tưởng về “phân dơi - diêm tiêu” như một dạng tài nguyên chiến lược gợi mở một hướng nhìn thú vị, giúp nhìn lại lại bối cảnh kinh tế quân sự toàn cầu trong thời kỳ đầu của cách mạng công nghiệp. Ở góc độ lịch sử, Giám mục Bá Đa Lộc được biết đến là người Pháp từng có vai trò hỗ trợ Nguyễn Ánh trong giai đoạn biến động cuối thế kỷ XVIII. Nhiều tư liệu phương Tây mô tả ông là người có ảnh hưởng, đồng thời là nhân vật gắn liền với các mối giao lưu chính trị, kinh tế giữa Việt Nam và châu Âu thời kỳ đó.

Kỹ sư Vũ Đình Thanh đặt ra câu hỏi mang tính gợi mở: “Lý do nào khiến các sĩ quan và thương nhân phương Tây hỗ trợ Nguyễn Ánh bằng vũ khí, tàu chiến và nhân lực?” và ông cho rằng, có thể đằng sau những cuộc tiếp xúc ấy còn ẩn chứa yếu tố kinh tế, tài nguyên, đặc biệt là giá trị của diêm tiêu, phân dơi, nguyên liệu quan trọng trong sản xuất thuốc súng, từng góp phần định hình sức mạnh công nghiệp và quân sự của nhiều quốc gia châu Âu.

Kỹ sư Thanh chỉ ra rằng, các nước Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Hà Lan để trở thành cường quốc chiếm được nhiều thuộc địa thì cần phải có súng, pháo, mà súng pháo hoạt động được nhờ thuốc nổ đen đến năm 1884, thuốc nổ đen cần phân dơi phân chim và chính hoàng đế Đại Việt Quang Trung không cho các nước này thông qua các công ty Đông Ấn khai thác tại Việt Nam trong khi Nguyễn Ánh và đồng sự thì lại sẵn sàng hợp tác.

Dưới góc độ đó, Quang Trung không chỉ là người đánh tan giặc ngoại xâm bằng quân sự, mà còn là người bảo vệ chủ quyền tài nguyên - kinh tế của đất nước trước sự nhòm ngó của các thế lực phương Tây. Dù lịch sử chưa ghi nhận điều này một cách chính thức, song ý tưởng ấy đáng để suy ngẫm trong bối cảnh hiện nay, khi vấn đề “an ninh tài nguyên” và “chủ quyền kinh tế” vẫn là mối quan tâm toàn cầu.

Những phát hiện, giả thuyết và suy ngẫm của kỹ sư Vũ Đình Thanh, dù còn cần kiểm chứng khoa học, đã gợi mở một điều quan trọng: Lịch sử Việt Nam cần được nhìn nhận không chỉ qua chiến công quân sự mà còn qua lăng kính khoa học, công nghệ và kinh tế. Quan trọng hơn cả, góc nhìn lịch sử quân sự còn cho thấy tinh thần Quang Trung: Tư duy tự cường, độc lập và sáng tạo, sức mạnh trường tồn của dân tộc Việt Nam.

Minh Tuệ/ Báo Tin tức và Dân tộc