Vùng phát thải thấp - Giải pháp cho đô thị Hà Nội xanh và bền vững

Trong bối cảnh ô nhiễm không khí và biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, khái niệm “Vùng phát thải thấp” (LEZ) đang trở thành một công cụ quản lý đô thị quan trọng cho Thủ đô; qua đó, nâng cao chất lượng sống, thúc đẩy giao thông xanh và phát triển hạ tầng bền vững. LEZ là bước đi tất yếu cho một đô thị hiện đại.

Hành khách sử dụng dịch vụ xe buýt điện tại Trạm trung chuyển Long Biên (phường Ba Đình). Ảnh: Đỗ Tâm

Vì sao cần khoanh vùng phát thải thấp?

Theo chuyên gia khí nhà kính, Đánh giá viên trưởng các dự án GHG, được chứng nhận bởi Viện Tiêu chuẩn Anh Quốc (BSI) Phạm Hoài Trung, LEZ là khu vực đô thị được thiết lập nhằm kiểm soát và giảm thiểu lượng khí thải từ các nguồn chính như giao thông, tiêu thụ năng lượng, chất thải đô thị. Trong vùng này, các phương tiện hoặc hoạt động gây ô nhiễm cao sẽ bị hạn chế hoặc phải tuân thủ tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt.

LEZ là mô hình quản trị phát thải dựa trên dữ liệu, giúp thành phố quản lý tổng lượng phát thải theo không gian và thời gian. Chuyên gia Phạm Hoài Trung cho rằng, việc thiết lập LEZ mang lại nhiều lợi ích thiết thực. Trong đó, sẽ giảm ô nhiễm không khí khi giao thông đường bộ là nguồn phát thải lớn nhất trong đô thị. Khoanh vùng giúp hạn chế xe cũ, xe sử dụng nhiên liệu hóa thạch, từ đó giảm bụi mịn (PM2.5), NOx và CO2.

LEZ cũng giúp quản lý dựa trên dữ liệu khi cho phép đo lường chính xác lượng phát thải, xu hướng biến động, thay vì chỉ dựa vào cảm nhận như ùn tắc hay khói bụi. Đồng thời, là cơ sở cho quy hoạch hạ tầng bởi dữ liệu phát thải giúp thành phố ưu tiên đầu tư tuyến giao thông công cộng, đánh giá hiệu quả chính sách hạn chế phương tiện cá nhân. Bên cạnh đó, LEZ góp phần tạo ra giá trị về công bằng xã hội. Ở khía cạnh này, kiểm kê phát thải giúp phân biệt nguồn phát thải lớn (doanh nghiệp vận tải, logistics, tòa nhà tiêu thụ nhiều năng lượng) với phát thải cá nhân, tránh tạo gánh nặng không cần thiết cho người dân.

Vùng phát thải thấp trên thế giới và khu vực

Theo chuyên gia chuyển đổi xanh Phạm Việt Anh, nhiều thành phố trên thế giới đã triển khai LEZ từ rất sớm, đặc biệt ở châu Âu. London (Anh) đã áp dụng “Ultra Low Emission Zone - ULEZ” từ năm 2019, mở rộng toàn thành phố năm 2023. Berlin (Đức) từ năm 2008 chỉ cho phép xe đạt chuẩn khí thải Euro 4 trở lên lưu thông trong khu vực trung tâm. Paris (Pháp) đã cấm xe diesel sản xuất trước năm 2006 lưu thông trong nội đô, đồng thời phát triển mạnh hệ thống xe đạp công cộng. Milan (Italia) triển khai “Area C” - vùng thu phí phương tiện vào trung tâm, kết hợp khuyến khích xe điện và giao thông công cộng.

Ở châu Á, Tokyo (Nhật Bản) đã hạn chế xe tải diesel cũ, phát triển xe hybrid và điện. Singapore kết hợp hệ thống thu phí điện tử (ERP) với tiêu chuẩn khí thải để kiểm soát phương tiện. Tại Trung Quốc, thủ đô Bắc Kinh và thành phố Thượng Hải áp dụng hạn chế xe cũ, khuyến khích xe điện bằng chính sách ưu đãi.

“Kinh nghiệm từ London, Paris, Berlin, Bắc Kinh cho thấy, LEZ không chỉ giảm ô nhiễm mà còn thúc đẩy giao thông công cộng, khuyến khích xe điện và thay đổi hành vi đô thị. Hà Nội, với mật độ dân cư và phương tiện cao, càng cần sớm áp dụng để tránh rơi vào vòng luẩn quẩn của ùn tắc - ô nhiễm - suy giảm chất lượng sống”, chuyên gia Phạm Việt Anh chia sẻ.

Vùng phát thải thấp của Hà Nội

Hà Nội là một trong những thành phố có mật độ giao thông cao, tình trạng ô nhiễm không khí thường xuyên vượt ngưỡng cho phép. Theo chuyên gia Phạm Hoài Trung, thành phố cần nghiên cứu triển khai LEZ giai đoạn 2026-2030 với các bước cụ thể. Đầu tiên, cần xác lập đường cơ sở phát thải, trong đó đo lường lượng phát thải ban đầu trong khu vực dự kiến làm LEZ, làm mốc tham chiếu cho các biện pháp sau này.

Bên cạnh đó, theo dõi xu hướng giảm phát thải, từ đó so sánh dữ liệu trước và sau khi áp dụng chính sách, phát hiện sớm các điểm nghẽn. Đồng thời, tập trung vào giao thông đường bộ vì đây là nguồn phát thải lớn nhất, dữ liệu dễ tiếp cận, chính sách tác động nhanh và rõ ràng.

Ngoài ra, cũng cần bảo đảm yếu tố công bằng xã hội khi hỗ trợ nhóm yếu thế trong chuyển đổi phương tiện, ví dụ vé ưu đãi cho người thu nhập thấp khi sử dụng giao thông công cộng. Thành phố cũng có thể khuyến khích doanh nghiệp vận tải, taxi, logistics thử nghiệm đội xe sạch, chuyển đổi sang xe điện trước khi áp dụng bắt buộc.

Một số giải pháp chính

Dựa trên thực tế, kinh nghiệm quốc tế và phân tích nhiều chuyên gia, có thể đúc kết một số giải pháp để có một Hà Nội "xanh". Trong đó, có thể áp dụng mô hình kiểm kê khí nhà kính 2 tầng. Theo đó, tầng 1 là cấp tổ chức. Ở đó, mỗi doanh nghiệp, đơn vị vận hành tự kiểm kê phát thải trong phạm vi hoạt động. Tầng 2 là cấp thành phố, trong đó tổng hợp, chuẩn hóa dữ liệu, phân bổ phát thải theo không gian LEZ để phục vụ quy hoạch và đánh giá chính sách.

Đồng thời, cũng cần phân bổ trách nhiệm hợp lý, không phân bổ đồng đều cho mọi đối tượng. Bảo đảm ưu tiên doanh nghiệp vận tải, logistics - những đơn vị có khả năng kiểm soát và chuyển đổi nhanh. Và cần xem doanh nghiệp như đối tác đồng hành, không chỉ là đối tượng quản lý.

Đối với giải pháp về chuẩn mực và phạm vi kiểm kê, cần áp dụng linh hoạt bộ tiêu chuẩn quốc tế để đo lường, quản lý và báo cáo phát thải khí nhà kính của tổ chức, doanh nghiệp, dự án hoặc sản phẩm (GHG Protocol), bộ Tiêu chuẩn quốc tế về trung hòa carbon (ISO 14068). Giai đoạn đầu, Thủ đô tập trung vào giao thông và nguồn tiêu thụ năng lượng lớn. Nguyên tắc thực hiện cần bảo đảm: Đơn giản - khả thi - từng bước, tránh tạo gánh nặng hành chính.

Một giải pháp khác là về truyền thông và nâng cao nhận thức, trong đó Hà Nội cần có cơ quan báo chí mạnh như Hànôịmới, xuyên suốt thông điệp cốt lõi về việc LEZ hướng tới cải thiện chất lượng sống, sẵn sàng công bố dữ liệu phát thải dễ hiểu, minh bạch. Thành phố cần phân nhóm đối tượng truyền thông: Người dân (lợi ích sức khỏe), doanh nghiệp (lộ trình rõ ràng), cơ quan quản lý (công cụ ra quyết định). Đồng thời có chiến lược truyền thông nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng, thúc đẩy hành vi xanh như sử dụng xe buýt, metro, xe đạp.

Bên cạnh đó, thành phố cần lên kế hoạch đào tạo cơ quan quản lý về kỹ năng kiểm kê, phân tích dữ liệu, hướng dẫn doanh nghiệp áp dụng giải pháp giảm phát thải khả thi.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, LEZ không chỉ là công cụ môi trường mà còn là động lực cho chuyển đổi giao thông, năng lượng và lối sống đô thị. Với lộ trình 2026-2030, Hà Nội cần triển khai từng bước, kết hợp kiểm kê dữ liệu, truyền thông minh bạch và sự đồng hành của doanh nghiệp, cộng đồng.

Đông Hùng