WTO và vai trò bổ sung của CPTPP trong bối cảnh thương chiến Mỹ - Trung

Tổ chức Thương mại thế giới có hai chức năng chính: Một là lập pháp - đưa ra các quy tắc mới về thương mại để đáp ứng với những thay đổi kinh tế theo thời gian thông qua các cuộc đàm phán giữa các quốc gia thành viên. Hai là chức năng tư pháp thông qua các thủ tục giải quyết tranh chấp để đánh giá xem các quốc gia thành viên có tuân theo các quy tắc hay không khi tranh chấp thương mại tăng lên và kêu gọi những thành viên vi phạm sửa chữa hành vi.

Cuộc chiến thương mại Mỹ Trung đã ảnh hưởng đến thương mại toàn cầu (Ảnh minh họa)

Điều gì đang diễn ra trong các cuộc đàm phán quy tắc tại WTO? Hiệp định chung về thuế quan và thương mại (GATT) chi phối thương mại hàng hóa. Các cuộc đàm phán của Vòng Uruguay theo GATT, bắt đầu vào năm 1986 và được kết thúc vào năm 1993, đã tăng cường các quy tắc về thương mại nông nghiệp và dệt may và đưa ra các quy tắc mới về thương mại dịch vụ và quyền sở hữu trí tuệ, những lĩnh vực trước đây không được đề cập. Trong thời điểm này, WTO đã ra đời. Trong thời đại WTO, các cuộc đàm phán vòng Doha bắt đầu vào năm 2001 nhằm mục đích tự do hóa hơn nữa.

Nhưng sự đối nghịch giữa các nước phát triển và đang phát triển đã khiến cuộc đàm phán bị đình trệ vào năm 2011. Mặc dù có một chút tiến triển, các cuộc đàm phán đã tạo ra những thay đổi lớn đối với các quy tắc của WTO đã được thống nhất trong các cuộc đàm phán vòng đàm phán Uruguay. Các quy tắc đã được thông qua 27 năm trước vẫn được áp dụng mà không thay đổi đến ngày hôm nay. Việc tự do hóa hơn nữa thương mại hàng hóa và dịch vụ vẫn bế tắc và các quy tắc không được áp dụng cho các hình thức thương mại mới, bao gồm cả thương mại điện tử.

Lợi ích của các nước phát triển và đang phát triển cũng bị va chạm trong các cuộc đàm phán GATT. Brazil và Ấn Độ phản đối vòng đàm phán Uruguay vì phản đối tự do hóa thương mại dịch vụ là các lĩnh vực mà các nước này thiếu tính cạnh tranh. Các nước phát triển không thể điều chỉnh chính sách với nhau. Liên minh châu Âu đã loại bỏ về việc bao gồm nông nghiệp, ngành công nghiệp nền tảng, trong chương trình đàm phán. Vòng đàm phán Uruguay cuối cùng đã bắt đầu bốn năm sau khi được Mỹ đề xuất.

Một yếu tố lớn đằng sau lời kêu gọi khởi động các cuộc đàm phán của Mỹ là chính sách nông nghiệp của EU, đặc biệt là các khoản trợ cấp xuất khẩu dẫn đến giá thấp hơn trên thị trường quốc tế. Mỹ muốn đưa ra các quy định trong lĩnh vực này. Các thủ tục giải quyết tranh chấp theo GATT là không đầy đủ. Điều quyết định tiến trình đàm phán của Vòng Uruguay thực sự là tranh chấp nông nghiệp giữa Mỹ và EU. Một chút tiến bộ đã được thực hiện khi vấn đề nông nghiệp chiếm lĩnh các cuộc đàm phán, bắt đầu từ năm 1986. Đến cuối năm 1992, Mỹ và EU đã ký một thỏa thuận về trợ cấp nông nghiệp, và các cuộc đàm phán đã kết thúc vào năm sau.

Trong vòng đàm phán Doha của WTO, Mỹ và EU nghĩ rằng, nếu có thể đồng ý về thương mại nông nghiệp, toàn bộ cuộc đàm phán sẽ được kết thúc thành công. Ngay trước một hội nghị cấp bộ ở Cancun, Mexico vào tháng 9/2003 - hai năm sau khi bắt đầu đàm phán - hai bên đã đồng ý đưa ra mức trần 100% đối với thuế nhập khẩu nông sản. Nhưng các nước đang phát triển do Brazil, Trung Quốc và Ấn Độ dẫn đầu kêu gọi các nước phát triển giảm mạnh trợ cấp nông nghiệp. Do đó, hội nghị Cancun đã bị phá vỡ mà không có một thỏa thuận.

Tại vòng đàm phán Uruguay, Mỹ, EU, Nhật Bản và Canada đã đàm phán trước. Thỏa thuận giữa bốn bên sau đó đã được chuyển cho những nước tham gia khác - đầu tiên là bảy quốc gia, sau đó là 13 và 21 quốc gia - để đạt được thỏa thuận cuối cùng. Trong vòng đàm phán Doha, các nước đang phát triển đã phản đối một phương thức đàm phán như vậy.

Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, việc đưa ra quyết định trong một hội nghị gồm nhiều quốc gia, nhưng thật khó để đạt được sự đồng thuận theo cách này. Điều ảnh hưởng đến tiến trình đàm phán Doha là Trung Quốc đã gia nhập WTO bắt đầu từ vòng này. Mỹ và EU bắt đầu bị đẩy lùi bởi ý kiến của các nước đang phát triển do Trung Quốc tham gia, nhanh chóng trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Trong tình hình này, vòng Doha thất bại và cho đến bây giờ gần như không thể thiết lập các quy tắc thương mại mới theo WTO.

Mặt khác, các thủ tục giải quyết tranh chấp đã được củng cố hơn nhiều trong WTO so với các quy trình của GATT và đã hoạt động tốt trong trường hợp không có các quy tắc mới. Nhưng vì các quy tắc cũ vẫn còn hiệu lực, các động thái để bù đắp cho việc thiếu các quy tắc mới thông qua giải thích đã trở nên đáng chú ý. Các trường hợp cũng đã phát sinh trong đó các giải thích được thực hiện bởi các chuyên gia pháp lý theo văn bản quy tắc không thống nhất với ý định của các quốc gia tham gia đàm phán.

Ở một mức độ nào đó, có thể không thể tránh khỏi các tài liệu do các nhà đàm phán tạo ra vì mục đích dàn xếp và thỏa hiệp trong việc điều chỉnh lợi ích xung đột của các quốc gia khác nhau được các chuyên gia pháp lý giải thích khác với ý định của các nhà đàm phán ban đầu. Mỹ đã bắt đầu cảm thấy thất vọng vì những kết luận mà họ mong muốn không đạt được do sự phán xét đó của các chuyên gia pháp lý. Mỹ đã từ chối bổ nhiệm một thành viên của cơ quan giải quyết tranh chấp. Trong khi ít nhất ba thành viên là cần thiết, hiện tại chỉ có một. Do đó, chức năng tư pháp của WTO đã bị tê liệt. Vì WTO không thể thiết lập các quy tắc mới, các quốc gia hướng tới các hiệp định thương mại tự do đa phương như Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP).

Nước Mỹ dưới thời chính quyền của Tổng thống Barack Obama đã khởi xướng các cuộc đàm phán TPP. Mặc dù người ta tin rằng TPP là một cơ chế được thiết kế để loại trừ Trung Quốc, nhưng mục tiêu của chính quyền Obama là ngược lại. Đầu tiên, các quy tắc cấp cao về thương mại và đầu tư ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương được xây dựng trong các cuộc đàm phán TPP mà không có Trung Quốc. Do việc không tham gia vào một hiệp định thương mại tự do quy mô lớn như TPP sẽ mang lại những bất lợi, ngày càng nhiều quốc gia sẽ tham gia. Cuối cùng, Trung Quốc sẽ không có lựa chọn nào khác ngoài việc tham gia TPP và tuân theo các quy tắc của hiệp định này. Chính quyền Obama dự định TPP là một cơ chế để bao gồm, chứ không loại trừ Trung Quốc.

Tuy nhiên, Tổng thống Donald Trump đã rút Mỹ ra khỏi TPP. Dù vậy, tất cả những điều mà chính quyền Tổng thống Trump đã yêu cầu Trung Quốc trong cuộc chiến thương mại - bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, bao gồm cả việc ngăn chặn các sản phẩm giả mạo; lệnh cấm chuyển giao công nghệ bắt buộc trong đầu tư và đảm bảo các điều kiện cạnh tranh tương tự cho các công ty nhà nước và các công ty nước ngoài - đã từng được nêu trong TPP trước đây và CPTPP ngày nay.

Trung Quốc thực sự đã bắt đầu thể hiện sự quan tâm đến CPTPP. Có vẻ như Chính phủ Trung Quốc đã tiếp cận các thành viên của CPTPP. Trung Quốc có sự cạnh tranh chiến lược với Mỹ vì điều này, Bắc Kinh đang gấp rút kết thúc các cuộc đàm phán Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) với ASEAN, Nhật Bản, Hàn Quốc, và những nước khác ngay cả khi không có Ấn Độ. Một số quan điểm ở Trung Quốc muốn đẩy nhanh cải cách các doanh nghiệp nhà nước bằng cách tham gia CPTPP - để sử dụng áp lực bên ngoài cho cải cách trong nước.

Nhưng nếu Trung Quốc sẽ tham gia CPTPP ngay bây giờ, Bắc Kinh nhiều khả năng sẽ yêu cầu miễn trừ đáng kể các quy tắc về đầu tư và doanh nghiệp nhà nước. Trong trường hợp đó, sự tham gia của Trung Quốc vào CPTPP có thể dẫn đến kết quả ngược lại với những gì chính quyền Obama trước đây dự định. Nếu Trung Quốc tuyên bố muốn tham gia CPTPP, nhiều khả năng Nhật Bản sẽ khó từ chối. Nhưng quan hệ của Trung Quốc với Australia, một thành viên chủ chốt khác của CPTPP, đang xấu đi nhanh chóng sau khi Bắc Kinh trả đũa lời kêu gọi của Camberra về một cuộc điều tra độc lập về nguồn gốc của Covid-19 bằng cách kiềm chế nhập khẩu thịt bò Australia và áp dụng thuế quan trừng phạt đối với lúa mạch Australia.

Mặt khác, sự quan tâm của Trung Quốc đối với CPTPP, cùng với việc hoàn tất các cuộc đàm phán RCEP, sẽ làm tăng sự hiện diện của Trung Quốc ở khu vực châu Á và Thái Bình Dương và có thể nâng cao cơ hội Mỹ quay trở lại CPTPP nếu đại diện đảng Dân chủ là ông Joe Biden, người từng giữ chức phó tổng thống trong chính quyền Obama, giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống Mỹ vào tháng 11. Anh cũng đang xem xét tham gia CPTPP. Hiệp định này một lần nữa có thể thu hút sự chú ý như một thỏa thuận đa phương bổ sung cho WTO.

Duy Hưng