Xa quạt lúa - công nghệ sau thu hoạch 'thời 3.0'

Cái xa quạt lúa ở ĐBSCL thời 1960 - 1970 - Ảnh: Intermet

Xa quạt lúa là gì?

Tôi còn nhớ, vào những năm 1965, ở các tỉnh trong vùng ĐBSCL như: Vĩnh Long, Bến Tre, Cần Thơ… xuất hiện “xa quạt lúa” hay còn gọi là máy quạt lúa, xe quạt lúa. Đây là một thiết kế công nghệ của người nông dân, khá đơn sơ nhưng hoàn chỉnh, để làm sạch lúa sau thu hoạch. Xa quạt lúa có chức năng làm ra “gió nhân tạo” để tách hạt lúa tốt với hạt lúa lép và bụi tạp chất.

Xa quạt lúa là sự phát triển công nghệ máy móc, tiếp nối giê lúa bằng gió trời, bằng quạt tay. Vào thời này, xa quạt là thiết bị sáng tạo có hiệu quả.

Về mặt cấu tạo, xa quạt lúa bao gồm một thùng đóng bằng gỗ hình tròn, rỗng, đường kính khoảng 1,2 -1,5m, được đặt trên một khung gỗ cao vừa tầm người đứng. Đây là bộ phận lớn nhất để 4 cánh quạt hoạt động.

Xa quạt lúa có 4 chân, vững chắc bằng gỗ. Phía trên thùng là mâm đựng lúa hình như cái phễu, nối với bộ phận xa quạt. Mâm này chứa lúa còn tạp chất, có bộ phận điều chỉnh lượng lúa chảy xuống. Trục quay gắn tại tâm thùng chứa, và tay quay bằng thép điều khiển bốn cánh quạt vuông bên trong. Khi tay quay được vận hành, các cánh quạt sẽ quay theo chiều kim đồng hồ, tạo ra luồng gió mạnh giúp tách hạt lúa lép ra khỏi hạt lúa chắc, loại bỏ tạp chất.

Giê lúa bằng quạt thô sơ - Ảnh: Internet

Xe quạt lúa xưa được thiết kế sao cho người sử dụng có thể điều chỉnh lượng lúa chảy xuống từ mâm quặng, đồng thời quay quạt đều tay để đảm bảo lúa chắc rơi vào hộc trong, còn lúa lép bị thổi bay ngoài. Ngoài ra, cái quạt lúa xưa còn có hai cây đòn bằng gỗ dài hơn 3m phía trước và sau để dễ dàng khiêng, di chuyển. Hầu hết các bộ phận của quạt lúa được làm từ gỗ tốt, bền chắc, trừ cánh quạt và tay quay làm bằng tôn và thép để đảm bảo độ bền khi sử dụng.

Từ “xa” trong nhóm từ “xa quạt lúa” nó ngầm ý là xe. Tuy nhiên, xa quạt lúa thực tế lại không có bánh xe, nó chỉ có 2 cây đòn với 4 chân gỗ vững chãi để di chuyển và để nó đứng khi hoạt động. Mỗi xa quạt lúa nặng khoảng 300 - 400kg, tùy vào chất liệu gỗ và sử dụng sắt thép trong cấu trúc máy quạt.

Có thể nói, xa quạt lúa là cái máy thiết kế thô sơ nhưng hiệu quả của nông dân miệt vườn ĐBSCL vào những năm 1960-1970. Mỗi ngày, máy có thể quạt sạch 100 -150 giạ lúa (2-3 tấn lúa). So với giê lúa bằng gió trời tự nhiên hay dùng quạt chiếu thì hiệu quả của thiết bị này khá cao.

Những nhà thiết kế và thực nghiệm công nghệ mới

Vào khoảng thời tiang 1965 - 1966, ở quê tôi ấp 2, xã Hòa Hiệp (Vĩnh Long) có một xưởng sản xuất xa quạt lúa. Gọi là xưởng cho "oai" nhưng nhà xưởng khoảng 200m2, lợp lá, cột bằng xi măng, kèo tre…

Toàn xưởng có khoảng 8 lao động. Trong đó, dượng 5 tôi, ông Nguyễn Văn Tiền, vừa làm chủ vừa là kỹ thuật chính. Vì ông có thời gian lên Sài Gòn học nghề máy tàu. Còn lại là 4 người thợ mộc và 3 người chuyên đi mua cây gỗ vườn để xẻ ván phục vụ xưởng sản xuất xa quạt. Chỉ với bấy nhiêu người và thời cơ đã đến, ông Nguyễn Văn Tiền đã “ăn lên làm ra” nhờ nghề mới này.

Cấu trúc toàn cảnh xa quạt lúa thời trước - Ảnh: T.L

Giá bán mỗi cái xa quạt lúa thời đó tôi không còn nhớ, nhưng về hiệu quả hoạt động của nó khá tốt. Với một cái xa quạt, một chiếc ghe hoặc chiết trẹt nhỏ và máy tàu di chuyển xa quạt để làm sạch lúa cho nông dân, một ngày nếu làm sạch được 150 giạ lúa (3 tấn thì người cho thuê xa quạt thu được 50 - 70kg lúa. Chính vì vậy những xưởng làm xa quạt thời bấy giờ sản xuất bán rất chạy.

Ông Bùi Văn Tước, nguyên Trưởng phòng Nông nghiệp huyện Bình Minh (Vĩnh Long) vào những năm 1968 - 1972 trước đây, có cho rằng, trong ký ức của nhiều thế hệ người dân nông thôn Nam Bộ, cái quạt lúa xưa không chỉ là một công cụ lao động quen thuộc, mà còn là biểu tượng của đời sống nông nghiệp truyền thống một thời. Cái xa quạt lúa xưa là một phần không thể thiếu trong quá trình giê lúa, loại bỏ hạt lép và giữ lại hạt lúa chắc để cất trữ sau mùa thu hoạch.

Ngày nay, với sự phát triển của công nghệ hiện đại, hình ảnh xa quạt lúa xưa đã dần phai mờ, nhưng đối với những ai từng sống và lao động trong thời kỳ đó, nó vẫn luôn là một kỷ niệm không thể nào quên.

Văn Kim Khanh