Xà quyền trong võ cổ truyền Việt Nam
Xà quyền là bài võ thuật đã có từ lâu đời trong các môn phái, võ đường của võ cổ truyền Việt Nam. Theo các nhà nghiên cứu võ học, từ xa xưa, các bậc tiền bối võ thuật nước ta đã sớm chuyển hóa và phổ quát những tính năng tinh diệu của loài rắn vào các bài quyền thuật, binh khí, thế võ chiến đấu chống lại kẻ địch. Năm Ất Tỵ 2025, tìm hiểu đôi nét về xà quyền trong võ cổ truyền Việt Nam và bài kim xà quyền của võ đường Hoàng Kim Long sẽ là món quà Tết đầy ý nghĩa cho những ai muốn hiểu thêm về tinh hoa võ thuật của dân tộc.
Thế tọa xà mai phục.
Trong bộ linh vật 12 con giáp, rắn tượng trưng cho sự tái sinh, là kết hợp giữa khát vọng sinh tồn và sức mạnh tự nhiên. Trong võ thuật, rắn là con vật được xếp thứ hai trong ngũ linh, tương ứng với ngũ hình quyền gồm: Long, xà, hổ, báo, hạc. Với những đặc tính tinh diệu trong cách thức phòng vệ, rình mò, săn bắt con mồi và ứng biến linh hoạt thoắt ẩn, thoắt hiện, khi mềm dẻo, khi cứng rắn, cường mãnh… của loài rắn, hình tượng rắn trong võ thuật là một kho tàng để khai thác dưới tên gọi xà quyền. Về nguồn gốc, xà quyền bắt nguồn từ Trung Quốc, tuy vậy từ lâu các võ sư của các võ đường, môn phái cổ truyền ở nước ta qua quan sát tỉ mỉ cách thức phòng ngự, săn bắt mồi của loài rắn mà mô phỏng theo, đúc kết ra thành những bài xà quyền mang đặc trưng rất riêng của võ cổ truyền Việt Nam. Theo các nhà nghiên cứu võ thuật, ở miền Bắc, đặc biệt là vùng miền núi, rất nhiều võ sư các tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, Tuyên Quang sở hữu những bài xà quyền rất độc đáo. Ở miền Trung, xà quyền là một trong những bài võ nổi tiếng của dòng võ Bình Định. Còn ở miền Nam, khu vực Sài Gòn - Chợ Lớn, xà quyền cũng phát triển rất mạnh.
Dựa vào động tác và cách thức ra đòn trong các bài xà quyền của các môn phái võ cổ truyền nước ta hiện nay, có thể phân xà quyền thành 2 nhóm: Nhóm những bài chuyên luyện về đòn tay trong tấn công và phòng ngự, hay còn gọi là thủ pháp; nhóm những bài quyền chuyên sử dụng các động tác xoay chuyển, uốn nắn như loài rắn đang trườn, bò để phát triển sức mạnh, sự dẻo dai được gọi là thân pháp. Thủ pháp của các bài xà quyền là các bài quyền, đòn thế khai thác bàn tay mở ra, các ngón tay khép lại, duỗi thẳng hoặc co quặp tạo ra hình thức như đầu rắn đang tìm mồi, rình mồi và bắt mồi. Khi chiến đấu, hai bàn tay luôn chuyển đổi cho nhau, bàn tay ở trên luôn di động trông giống như đầu rắn đang lắc lư tìm mồi, rình rập rồi bất ngờ tung ra những đòn đâm, chộp vào mắt, yết hầu, cổ đối thủ. Với các bài chuyên luyện về thân pháp, tất cả những kỹ thuật, sức mạnh đều tập trung ở cột sống, lấy hông, eo, cột sống làm điểm xoay chuyển để thể hiện sự linh hoạt, dẻo dai và sự nhanh nhẹn.
Thế lưỡng đầu xà.
Bài xà quyền ở các môn phái, võ đường các vùng, miền nước ta tuy có khác nhau tên gọi, đòn thế nhưng thân pháp và thủ pháp đều có điểm tương đồng là thể hiện nét uyển chuyển, linh hoạt trong cách thức rình, săn bắt mồi của loài rắn. Ở Khánh Hòa, Câu lạc bộ võ cổ truyền Hoàng Kim Long cũng có bài kim xà quyền (tức rắn vàng). Võ sư Trịnh Kiên Cường - Chủ nhiệm Câu lạc bộ Hoàng Kim Long, Huấn luyện viên đội tuyển võ cổ truyền Khánh Hòa cho hay: “Độ hiệu quả cao trong xà quyền là lối đánh bất ngờ, khôn ngoan, chiến thuật trong nhu có cương, luồn sâu đánh hiểm với thân pháp uyển chuyển, kết hợp đôi tay hình xà nhanh mạnh và đôi mắt sắc. Thường thì các môn sinh có cấp bậc cao mới được truyền dạy bài này”.
Kỹ thuật trong bài kim xà quyền là sử dụng thân pháp uyển chuyển, kết hợp với các bộ pháp linh hoạt để tránh né và phản công nhanh, bất ngờ bằng các đòn thế vào các yếu điểm của đối phương. Đôi tay trong bài sử dụng đa phần bằng ức tay, các đầu ngón tay tượng trưng như đầu rắn mổ con mồi. Đôi tay đôi lúc lại quấn chặt, áp sát đối phương để ra đòn như loài rắn thường tấn công quấn lấy con mồi. Tấn pháp trong bài thường sử dụng bộ trung tấn và hạ tấn, thể hiện như loài rắn thường thấp người mai phục đối phương. Cước pháp sử dụng độc tiêu cước, đảo sơn cước, tảo địa cước, bàn long cước, sử dụng nhanh gọn, dứt khoát, đôi chân cũng được sử dụng giống như phần đuôi rắn để quấn vào chân đối phương. Trong bài kim xà có các phân thế thể hiện lối đánh tấn công, cũng như khả năng phòng ngự của con rắn đang săn mồi hay tự vệ khi nhận thấy mối nguy hiểm như: Kim xà đoạt nhãn, tọa xà mai phục, lưỡng đầu xà, song xà liên thủ...
Thế kim xà đoạt nhãn trong thực chiến.
Theo võ sư Trịnh Kiên Cường, không phải tự nhiên mà xà quyền phát triển trong nền võ thuật cổ truyền của Việt Nam. Ngoài việc rèn luyện gân, cơ, xương khớp, những thế võ học hỏi từ loài rắn cũng phù hợp với vóc dáng, cơ thể nhỏ bé nhưng khéo léo của người Á Đông nói chung và người Việt Nam nói riêng. Do vậy, trong môn võ cổ truyền Việt Nam, các môn phái, võ đường vẫn duy trì việc tập luyện, truyền bá, cũng như giữ gìn những nét độc đáo của bài xà quyền, cho dù cách thức thi triển bài quyền, đòn thế, lời thiệu có đôi chút khác nhau.
