Xây dựng mô hình 'AI nhân văn trong giáo dục'

AI đang nâng cao yêu cầu và vị thế của nghề giáo.

Tiềm năng cộng hưởng độc đáo giữa truyền thống và công nghệ

Ông Ngô Huy Tâm - chuyên gia giáo dục, ThS Thiết kế chương trình giảng dạy Đại học Houston (Mỹ) nhận định: Thế kỷ 21 đang chứng kiến một cuộc cách mạng công nghệ sâu sắc, với trí tuệ nhân tạo (AI) là động lực trung tâm, tái định hình mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội. Giáo dục, với vai trò là nền tảng cho sự phát triển bền vững của mọi quốc gia, không nằm ngoài quỹ đạo của sự biến đổi này.

Các tổ chức quốc tế hàng đầu như UNESCO và Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) đã đưa ra những phân tích, khuyến nghị quan trọng, khẳng định AI là một lực lượng không thể đảo ngược, mang lại cả những cơ hội đột phá và những thách thức chưa từng có.

AI có tiềm năng giải quyết các vấn đề cố hữu của ngành Giáo dục, như: cá nhân hóa lộ trình học tập, tối ưu hóa công tác quản lý và mở rộng cơ hội tiếp cận tri thức; qua đó góp phần đẩy nhanh tiến độ thực hiện Mục tiêu Phát triển Bền vững số 4 (SDG 4) về giáo dục chất lượng, công bằng và toàn diện cho tất cả mọi người.

Điểm đồng thuận cốt lõi của cộng đồng quốc tế là AI phải được phát triển và ứng dụng theo triết lý "lấy con người làm trung tâm", đóng vai trò là công cụ hỗ trợ, khuếch đại năng lực của nhà giáo, chứ không phải để thay thế vị trí không thể thiếu của họ trong quá trình giáo dục.

Trong bối cảnh đó, ông Ngô Huy Tâm cho rằng, Việt Nam đang đứng trước một thời cơ chiến lược để thực hiện bước nhảy vọt về chất lượng giáo dục. Sự chủ động của Chính phủ được thể hiện rõ nét qua việc ban hành Quyết định số 131/QĐ-TTg ngày 25/1/2022, phê duyệt Đề án "Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và chuyển đổi số trong giáo dục và đào tạo giai đoạn 2022 - 2025, định hướng đến năm 2030".

Văn bản này đã đặt nền móng chính sách vững chắc, coi chuyển đổi số là nhiệm vụ trọng tâm và giải pháp đột phá để đổi mới căn bản, toàn diện ngành giáo dục.

Song song với định hướng chính sách hiện đại, giáo dục Việt Nam còn được định hình bởi một giá trị văn hóa nền tảng, sâu sắc: truyền thống "Tôn sư trọng đạo". Đây không chỉ là một nét đẹp văn hóa mà còn là một trụ cột xã hội, khẳng định vị thế cao quý và vai trò trung tâm của thầy cô trong việc "trồng người", truyền thụ không chỉ tri thức mà cả đạo lý làm người.

“Sự giao thoa giữa một bên là chủ trương quyết liệt về công nghệ và một bên là giá trị văn hóa đề cao vai trò con người tạo ra một bối cảnh đặc thù cho Việt Nam. Thoạt nhìn, có thể tồn tại một sự “đối đầu” giữa việc tự động hóa bằng AI và vai trò truyền thống của nhà giáo. Tuy nhiên, một phân tích sâu sắc hơn cho thấy một tiềm năng cộng hưởng độc đáo.

Việc Chính phủ thúc đẩy ứng dụng AI có thể được định hướng không phải để thách thức vị thế của thầy cô, mà là để giải phóng họ khỏi những công việc mang tính thủ tục, lặp lại; từ đó giúp họ có thêm thời gian và tâm sức để tập trung vào phần "đạo" - sứ mệnh cao cả là giáo dục nhân cách, bồi dưỡng tâm hồn và định hướng giá trị cho học sinh, vốn là những khía cạnh mà văn hóa Việt Nam luôn trân trọng nhất.

Sự kết hợp này mở ra cơ hội để Việt Nam tiên phong xây dựng một mô hình "AI nhân văn trong giáo dục", nơi công nghệ phụng sự và khuếch đại vai trò thiêng liêng của giáo viên”, ông Ngô Huy Tâm cho hay.

Ông Ngô Huy Tâm.

Tái định vị vai trò giáo viên: Từ truyền thụ đến kiến tạo và dẫn dắt

Theo ông Ngô Huy Tâm, sự thâm nhập của AI vào giáo dục đang tạo ra một cuộc dịch chuyển kiến tạo trong vai trò của thầy cô, chuyển đổi căn bản từ mô hình truyền thống sang các vai trò mới, phức hợp và có giá trị cao hơn. Đây không phải là sự suy giảm vai trò, mà là một cuộc tái định vị chiến lược để đáp ứng yêu cầu của thời đại mới.

Trong mô hình giáo dục truyền thống, thầy cô thường được xem là trung tâm của tri thức, là nguồn cung cấp thông tin chính cho học sinh. Tuy nhiên, AI đang làm lung lay nền tảng của vai trò này ở hai khía cạnh chính.

Thứ nhất, AI và các công nghệ liên quan đang dần đảm nhận các tác vụ mang tính lặp lại, tốn nhiều thời gian và công sức của giáo viên. Các công cụ AI hiện nay có thể hỗ trợ hiệu quả việc soạn thảo kế hoạch bài giảng, tạo ra các bộ câu hỏi trắc nghiệm, chấm điểm tự động, dịch thuật tài liệu, và thực hiện nhiều công việc hành chính. Các tổ chức quốc tế như OECD đã nhấn mạnh rằng việc tự động hóa này giúp giải phóng thời gian quý báu cho giáo viên, giảm tải áp lực công việc và cho phép họ tập trung vào những tương tác sư phạm có chiều sâu hơn với học sinh.

Thứ hai, sự bùng nổ của Internet và các mô hình ngôn ngữ lớn đã phá vỡ thế độc quyền về kiến thức của thầy cô. Học sinh ngày nay có thể dễ dàng truy cập một kho tàng thông tin khổng lồ chỉ với vài cú nhấp chuột hoặc một câu lệnh đơn giản. Do đó, vai trò của thầy cô không còn là "người rót kiến thức" mà phải chuyển dịch sang các chức năng phức tạp hơn, nơi máy móc không thể thay thế.

Ông Ngô Huy Tâm nhận định, khi các tác vụ cơ bản được tự động hóa, vai trò của thầy cô được nâng lên một tầm cao mới, tập trung vào việc nuôi dưỡng và phát triển toàn diện con người. Các vai trò mới này bao gồm:

Người cố vấn và huấn luyện viên: Thay vì chỉ giảng dạy kiến thức, thầy cô trở thành người khơi gợi động lực học tập, hỗ trợ về mặt cảm xúc và tinh thần, đồng thời định hướng cho sự phát triển cá nhân và sự nghiệp của học sinh. Họ giúp học sinh xây dựng "bản sắc của một người học, một công dân, một người lao động trong tương lai và của một con người" – những điều mà AI không thể làm được.

Người thiết kế trải nghiệm học tập: Giáo viên không còn đơn thuần là người truyền tải nội dung có sẵn, mà trở thành kiến trúc sư của các hành trình học tập. Họ sử dụng AI như một công cụ để thiết kế các lộ trình học tập được cá nhân hóa, xây dựng các dự án liên môn, và tạo ra các hoạt động học tập tương tác, hấp dẫn và phù hợp với năng lực, sở thích riêng của từng học sinh.

Một giáo viên có thể dùng AI để tạo ra một bài học về lịch sử kết nối với niềm đam mê bóng đá của một học sinh, hoặc một bài toán vật lý liên quan đến thế giới anime mà một học sinh khác yêu thích. Việc tạo ra sự kết nối đầy ý nghĩa này đòi hỏi "dấu ấn con người" mà không công nghệ nào có thể sao chép hoàn toàn.

Người thẩm định và điều phối thông tin: Trong một thế giới tràn ngập thông tin, bao gồm cả những thông tin sai lệch do AI tạo ra, vai trò của thầy cô càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Họ trở thành "người gác cổng" của tri thức, người xác thực tính chính xác của thông tin, dạy học sinh các kỹ năng tư duy phản biện để đánh giá và sử dụng các nguồn tin một cách có trách nhiệm. Chính năng lực chuyên môn sâu và kinh nghiệm thực tế của nhà giáo là chìa khóa cho trách nhiệm gác và mở những cánh cổng trong thời đại này.

Người lãnh đạo giá trị giáo dục: Đây là vai trò ở cấp độ cao nhất. Thầy cô không chỉ là "người vận hành công cụ" AI, mà còn là người định hướng các giá trị, đạo đức và mục tiêu nhân văn của quá trình giáo dục. Họ đảm bảo rằng công nghệ được sử dụng để phục vụ con người, chứ không phải ngược lại, và giữ cho la bàn giáo dục luôn hướng về sự phát triển toàn diện về nhân cách và trí tuệ.

Học sinh Phenikaa School trong giờ Tin học.

AI nâng cao yêu cầu và vị thế nghề giáo

Khẳng định của ông Ngô Huy Tâm, tương lai của giáo dục không phải là cuộc cạnh tranh giữa người và máy, mà là sự cộng tác cộng sinh. Một ví dụ điển hình đến từ lĩnh vực y tế, nơi các nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự kết hợp giữa chẩn đoán của bác sĩ và phân tích của AI mang lại kết quả chính xác vượt trội so với khi mỗi bên hoạt động độc lập. Mô hình tương tự đang được định hình trong giáo dục.

Sự chuyển dịch vai trò này mang một hàm ý sâu sắc đối với vị thế nghề nghiệp của nhà giáo. Việc tự động hóa các công việc cơ bản là tác động bậc một. Sự thay đổi vai trò sang người cố vấn, người thiết kế, người thẩm định là tác động bậc hai. Tác động bậc ba, và cũng là quan trọng nhất, chính là sự nâng tầm của nghề dạy học.

Các vai trò mới đòi hỏi một trình độ chuyên môn cao hơn hẳn về sư phạm, tâm lý học, đạo đức và công nghệ so với vai trò truyền thụ kiến thức đơn thuần.

Do đó, AI không làm "giảm kỹ năng" nghề giáo, mà thực sự đang nâng cao yêu cầu và vị thế của nghề. Điều này đặt ra một thách thức chính sách quan trọng cho Việt Nam: hệ thống tuyển dụng, đào tạo, đãi ngộ và đánh giá giáo viên cần phải được cải cách một cách triệt để để phản ánh thực tế mới, đòi hỏi cao hơn này.

Các mô hình hiện tại có thể không còn đủ sức thu hút, giữ chân và phát triển những cá nhân có đủ năng lực để đảm nhận những vai trò được nâng tầm này.

Hiếu Nguyễn (ghi)