Xem 'Hồng Hà nữ sĩ,' thấy sóng ngầm cuồn cuộn

Phim kể về cuộc đời của nữ sĩ tài sắc Đoàn Thị Điểm, với mối tình thầm lặng, không thành cùng Tiến sĩ Đặng Trần Côn, và cuộc kết hôn ngắn ngủi với Tiến sĩ Nguyễn Kiều, cũng như việc bà dịch "Chinh phụ ngâm" của Tiến sĩ Đặng Trần Côn. Thông qua câu chuyện, bộ phim phản ánh một chế độ đang trên đường suy vong. Chính vì những con người tài năng và đạo đức như Đặng Trần Côn, Nguyễn Kiểu, Thượng thư Lê Anh Tuấn... đối diện với những tệ nạn trong xã hội rối ren đã tạo nên những cơn sóng ngầm. Để thấy được những cơn sóng ngầm ấy, người xem không chỉ cần xem trên màn ảnh mà còn phải quan sát và suy nghĩ, vì phim chủ yếu là khắc họa tâm lý, không thể hiện qua hành động. Mối tình giữa Đặng Trần Côn và Đoàn Thị Điểm âm thầm, nhưng lại cuộn sóng khi hai tài năng đồng cảm nhưng không đồng điệu; sự xung đột của họ không nằm ở các sinh hoạt hàng ngày mà ở trong văn thơ - chỉ vì một câu thơ mà họ xa nhau. Tuy vậy, tình yêu sâu đậm giữa hai người và hoàn cảnh khó khăn của Đoàn Thị Điểm đã là nguồn cảm hứng để Đặng Trần Côn viết và Đoàn Thị Điểm dịch nên bản tình ca bất hủ "Chinh phụ ngâm." Sóng ngầm cũng diễn ra trong nội tâm các nhân vật giàu lòng yêu nước và thương dân như quan Thượng thư Lê Anh Tuấn, Thày đồ Đoàn Doãn Luân... nhưng họ bất lực trước áp lực từ các thế lực chúa và quan tàn bạo.

Dàn diễn viên, từ vai chính đến vai phụ, từ người trẻ đến người già, nam và nữ, đều thể hiện khá đồng đều, tạo nên một hệ thống nhân vật hài hòa trong các mối quan hệ nghệ thuật và cuối cùng thể hiện thành công ý đồ nghệ thuật của biên kịch và đạo diễn. Phim có nhiều đoạn thoại đáng nhớ, như một quan tham, trước đây chỉ là thương lái thịt lợn, sau khi mua chức quan huyện, nói rằng: "Làm quan cần gì chữ," "Không có thịt thì chết, chứ không có chữ thì không chết." Hoặc một nhân vật nhỏ tuổi nói: "Làm quan ai cũng giàu." Hoặc khi Đặng Trần Côn đến từ biệt Đoàn Thị Điểm để cùng chồng vào Vinh, cô khuyên nên rời hầm và lên mặt đất để duy trì sức khỏe, và Đặng Trần Côn nói: "Trên đó bây giờ còn gì mà lên!"

Mặc dù phản ánh một giai đoạn khó khăn trong xã hội với nhiều bi kịch và sự bất lực của trí thức, nhưng phim cho thấy chính bối cảnh xã hội đó đã biến nhiều nhân sĩ, trí thức từ những người đau khổ và bất lực thành những nhà văn tài hoa, tạo nên những tác phẩm văn thơ bất hủ. Đó là đóng góp quan trọng của tầng lớp nhân sĩ và trí thức trong thời kỳ phong kiến suy vong.

Một điều vô cùng quan trọng, là các cảnh trong phim với sự biểu hiện của sự tham nhũng, sự kém cỏi của quan chức, sự khinh rẻ đối với kiến thức và tình trạng mua bán chức vụ... đánh thức nhận thức về tình trạng tham nhũng trong thời hiện đại, là một hồi chuông cảnh tỉnh giúp thúc đẩy quá trình làm cho xã hội trở nên trong sạch và mạnh mẽ hơn.

Phạm Việt Long